WYWIAD Z LEONARDEM GOGIELEM PRZEPROWADZONY
i opracowany PRZEZ ADAMA LIZAKOWSKIEGO
Leonard Gogiel urodził się 28 lipca 1938 roku w Birżach na Litwie Kowieńskiej, w rodzinie polsko-litewskiej. Jego matka była Polką a ojciec Litwinę. W latach 1955- 1957 studiował lituanistykę na sowieckim Uniwersytecie Wileńskim. 26 kwietnia 1957 roku został aresztowany przez władze radzieckie pod zarzutem agitacji antyradzieckiej. Został skazany na 5 lat w obozach pracy w Mordwińskiej ASRR, gdzie rozpoczął na własną rękę naukę języka polskiego. Po odbyciu kary w 1962 roku powrócił do Wilna, założył rodzinę i rozpoczął studia polonistyczne zaocznie na Wileńskim Instytucie Pedagogicznym. W Wilnie brał czynny udział w życiu kulturalnym Polonii Wileńskiej ( tak ją wówczas nazywano).
20 czerwca 1979 roku wraz rodziną udało mu się wyjechać do Polski (Sopot) na zaproszenie brata matki Czesława Olszewskiego. (Jego wnuk Jacek Kozłowski obecnie jest Wojewodą Mazowieckim). W Polsce nawiązał kontakt z Litwinami. Na radzieckiej Litwie pisał wiersze po polsku, zaś w Polsce zaczął pisać wiersze antyradzieckie po litewsku, które publikował w litewskiej prasie w USA. Należał do Kółka Litewskiego w Gdańsku, w mieście tym także kontynuował zaocznie studia polonistyczne na Uniwersytecie Gdańskim (Oliwa). Nie dokończył ich, bo 8 lutego 1980 roku na zaproszenie Litwinów z Chicago wyjechał do USA. W Stanach Zjednoczonych otrzymał azyl polityczny jako były sowiecki więźień.
Na emigracji współpracował z polskimi i litewskimi pismami. Wstąpił do Kongresu Polonii Amerykańskiej, gdzie był delegatem Stowarzyszenia Byłych Więźniów Politycznych Niemieckich i Sowieckich Obozów Koncentracyjnych. Brał czynny udział w demonstracjach popierających „Solidarność” w Chicago.
Przez ponad 20 lat pracował w Shedd Akwarium w Chicago w brygadzie sprzątającej kible, odkurzającej wykładziny podłogowe i wycierającej kurze z gablot. Pracę „na sprzątaniu” wspomina z głęboką nutką rozrzewnienia, bardzo sobie ją chwali i uważa, że to jest najlepsze co mogło spotkać go w Ameryce. Dodaje, że w Ameryce nie ma lepszej pracy niż „praca na sprzętaniu”, chociaż studiował na czterech uniwersytetach i żadnego nie skończył. Wielokrotnie był sponsorem Akwarium dając donacje pieniężne 1000 dolarów. Nazwisko jego zostało umieszczone na ścianie pamiątkowej w holu Akwarium. Chociaż studiował na czterech uniwersytetach i żadnego nie skończył, marzeniem jego była praca fizyczne w charakterze sprzątacza i te marzenie Ameryka mu spełniła.
Wydał jeden tomik wierszy w języku polskich pt. „Ścieżka spod Ostrej Bramy” wydanie w 1989r.. W chwili obecnej jest na emeryturze. Nadal bierze czynny udział w pracy kulturalnej emigracji litewskiej i polskiej.
Leonarda poznałem w 1991 roku zaraz po moim przybyciu z San Francisco do Chicago w którym rozpoczęłem bardzo intensywne promowanie polskiej poezji. Założyłem grupę poetycką pod nazwę „ Unpaid Poetry Group” czyli Grupę Poetycką „NieZapłacony Rent” , także pierwszą jedyną jak do tej pory w historii Polonii Amerykańskiej gazetę, kwartalnik przeznaczony tylko dla poetów pt. „Dwa Końce Języka”. W sumie do tej pory zorganizowałem takich spotkań w Chicago około dwieście.
Leonard oficjalnie nie należał do grupy, ale był jej wielkim zwolennikiem i prawie na wszystkich naszych spotkniach poetyckich był obecny. Często czytał swoje wiersze w części drugiej tzw. „Paradzie Poezjożerców”, czyli otwarty mikrofon, dla tych co do grupy nie należą, ale chcą przeczytać swoje wiersze.
Organizowałem wieczory autorskie, spotkania poetyckie a także promocje tomików polonijnych poetów starając się uciekać jak najdalej od „grafomanii totalnej”, którą to twórczością byłem zasypywany. Moją bliższa znajoność z Leonardem rozpoczęła się od momentu w którym podarował mi wraz z piękną dedykacją swój tomik wierszy pt. Ścieżka Spod Ostrej Bramy”. Skromny tomik wydany na lichym papierze z okładką Bramy Ostrobramskiej.
Wspominanie przeszłości i porównywanie z teraźniejszością w poezji przeważnie kończy się klęską poety, ale amatorzy nie potrafią się tego ustrzec. Powodów jest wiele, dlaczego tak się dzieje, jednym z nich jest to, że więcej w swoim życiu napisali wierszy niż przeczytali. Nie było by w tym nic złego, gdyby potrafiłi powiedzieć, to za czym tak tęsknią inaczej niż setki innych poetów.
Leonard na tle poezji emigracyjnej nie jest orłem, ale tutaj orłów nie ma. Nie jest poetą odkrywczym, ani orginalnym, pisze tak jak setki poetów chodzących po Chicago. Nie potrafi wydobyć się z nutki setymentalizmu, opuścić duchowo swoje opłotki, aby w Ameryce spojrzeć na to wszystko co pozostało za nim z dystansu. Trudno jest mu znaleźć własny idiom czy język. Poezja jego jest wspominkowa, jest w niej wiele porównam tego co już było, z tym co jest. Leonard ma wiele do powiedzenia jednak jego wiersze o tematyce patriotyczno- łzawo- narodowej mocno są osadzone w mentalności poetyckiej drugiej połowy XIX wieku. Nie wnosza niczego nowego do poezji emigracyjnej. Nie ujęły mnie, jak to, co on sam napisał o sobie w słowie wstępnym do książki: „ Powinienem chyba się przedstawić, nieprawdaż? Ale co mogę Czytelnikowi powiedzieć o sobie? Dla Polaków jestem Leonard, dla Litwinów –Leonardas, dla Amerykanów –Leo. Wśród Litwinów jestem - Polakiem, wśród Polaków jestem – Litwinem. A gdy mówię, że uważam się raczej za Polaka, to sam czuję, że zostały jakieś niedomówienia... Na zarzuty, że zdradziłem Litwę, bo przeszedłem na stronę Polaków, muszę odpowiedzieć nie, Litwy Adama Mickiewicza na pewno nie zdradziłem, ale również Litwa Kudirki i Majronisa, w której duchu się wychowałem od dziecka, pozostaje mi droga”. Dalej w tym samym słowie wstępnym poeta pisze, że ma dwie ojczyzny, ale żyje w obcym kraju.
Takie typowe rozdarcie już w pełni dojrzałego człowieka zastanowiło mnie i postanowiłem bliżej się mu przyjrzeć, bo jako człowiek, wydał mi się o wiele ciekawszy niż poeta. Jego poetyckie rozpamiętywania Wilna, Litwy, Polski, tak mocno do mnie nie przemiały jak on sam. Ujął mnie swoją osobowością człowieka bardzo skromnego, życzliwego, cichego, zawsze gotowego do pomocy o co tylko go nie poprosiłem, a pracy przy organizowaniu spotkań poetykich zawsze było więcej niż czas mógł na to pozwolić. Często po zakończonych spotkaniach, gdy najważniejsi goście poszli już do domu zawsze pozostawała najwierniejsza grupa osób, i wtedy można było sobie szczerze porozmawiać i wreszcie napić się whisky lub koniaku.Leonard wiedział, że bardzo sobie cenię kopiak i zawsze przynosił „skromną pękatą buteleczkę dla mistrza Adama”. Sam nigdy od kieliszka czy dwóch nie stronił, a gdy wpadł w dobry nastrój potrafił długo i bardzo ciekawie opowiadać o swoim życiu. Odniosłem wrażenie, że jest o wiele lepszym naratorem niż poetą. Język jego stawał się żywy, barwny, ciekawszy niż „ograne chwyty poetyckie”. Słuchaliśmy go z zapartym tchem o jego życiu w Wilnie, która dla na ludzi urodziny po drugiej wojnie światowej wciąż było magicznym miastem wieszczy narodowych. Słuchaliśmy jego wspomnień z obozu pracy i związanych z tym problemów życiowych. Z czasem dla wielu z nas, dla mnie osobiście Leonard wyrósł na bohatera, któremu należy się wielki szacunek i uznanie. I tak się też stało, Leonard wśród społeczności poetyckiej, a może nie tylko poetyckiej, w Chicago uchodzi za takiego niekwestionowanego romantycznego bohatera literackiego, któremu się wierzy ufa, darzy sympatią. Chociaż w swoim długim życiu, które dzięki Bogu wciąż trwa, Leonard nie pokusił się o na wydanie następnego tomiku wierszy, wciąż jest nazywany poetą i to tym jednym z najważniejszych mieszkających w Chicago.
O naszego pierwszego spotkania minęło dwadzieścia lat, przez ten czas wydarzyło wiele miłych i niemiłych rzeczy w naszym życiu. Był nawet taki okres, że Leonard „zniknął” mi z pola widzenia na długie lata, ale zawsze o on pamiętałem. Obecnie od trzech – czterech lat umówiamy się, conajmniej raz w miesiącu się spotkać i pogadać o poezji i o tym co dzieje się na Litwie. Jak do tej pory nasze plany się spełniają, żyje tym wszystkim co dzieje się na Litwie w relacjach Polsko-Litewskich wraz z Leonardem.
Niemniejszy wywiad miał być tylko na 6-8 stron, niestety rozrósł się do „niebotycznych” rozmarów, ale myślę, że warto było nie tylko posłuchać Leonarda, ale tym razem „spisać” co ma do powiedzienia. A ma bardzo dużo i niestety czas szybko płynie, dlatego postanowiłem go ubieć, na kilka minut zatrzmać, zanim całkowicie „odpłynie”.
Leonard czy ty jesteś Litwinem czy Polakiem?
Ostatnio ludzie zadają mi to pytanie po litewsku; „Pan jest Litwinem czy Polakiem?” wielu czytało moją „Spowiedź” Polonofila” opublikowaną w pismie „Draugas” (Chicago, 18 pażdziernika, 2011). Zawsze jestem zakłopotany takim pytaniem. Rozkładam ręce, nie za bardzo wiedząc co mam opowiedzieć. Wydaje mi się, że to nie jest takie istotne kim jestem, Niektórzy jednak uważają, że to jest niezwykle istotne.
W tej mojej „Spowiedzi” próbowałem tłumaczyć się z tego, jak „zostałem” Polakiem. Wszakże pochodzę z Litwy Północnej, z dalekich Birż, gdzie po wojnie już nikt nie mówił po polsku ( z wyjątkiem paru koleżanek mojej mamy, gdy przychodziły ją odwiedzić). Jedynie potrzaskane przez Jaunalietuvisów (Młodą Litwę) polskie nagrobki na cmentarzu świadczyły o tym, że niegdyś była tutaj polskojęzyczna ludność.
Gdy się zaczęła w Polsce wojna w 1939 roku, miałem zaledwie roczek. U nas na Litwie Kowieńskiej było jeszcze spokojnie, ale mój ojciec już wtedy powiedział mamie: „Lepiej przestanmy mówić w domu po polsku, żeby synek w ogóle nie znał tego języka, bo niebawem przyjdą tutaj Niemcy i będzie z nim kłopot”. A więc moim językiem rodzinnym był już litewski. Później szkoła litewsko-radziecka. Ogromna biblioteka domowa mojego dziadka Michała Olszewskiego, złożona z polskich książek, spaliła się wraz domem w czasie wojny. Po wojnie widziałem zaledwie kilka książek m.in. wiersze Marii Konopnickiej, no i polskie modlitewniki mamy, którymi zacząłem się interesować będąć już nastolatkiem, co znaczą te dziwne litery ó,ł,sz, cz, rz. To było takie egzotyczne. A gdy poszedłem na lituanistykę do Wilna, już dużo częściej spotykałem się z tym wciąż egzotycznym dla mnie językiem, Był fakultatywny kurs języka polskiego. Wykłodawczyni dziwiła się, że polski nie jest dla mnie takim obcym językiem. W Polsce nastały spore zmiany – Polski Październik 1956 roku. Brat mamy Czesław Olszewski przysyłał z Sopotu pisma katolickie do innego brata, mieszkającego na Litwie radzieckiej. Już mogłem czytać. Polska zaczęła coraz bardziej mnie fascynować. Wyszła ustawa o nowej repatriacji z ZSRR do Polski. Mówiłem mamie; „Chciałbym studiować w Polsce,” odpowiadała: „Przecież nie znasz polskiego,” Rozmawiałem z mamą po litewsku.
26 kwietnia 1957 roku aresztowało mnie KGB ( byłem na drugim roku studiów), pod zarzutem agitacji i propagandy antyradzieckiej. 10 lipca Sąd Najwyższy Litewskiej SRR skazał mnie na pięć lat pozbawienia wolności. Karę odbywałem w obozach Mordwińskiej ASRR (Federacja Rosyjska).
Mama przesyłała mi paczki żywnościowe, za kilo masła kupiłem od współwięźnia Litwina słownik polsko-rosyjski. Mozolnie uczyłem się polskiego. Zacząłem pisać do mamy listy po polsku. Pamiętam jak zawzięcie uczyłem się polskich nazw miesięcy. (Rosyjski znałem doskonale, więc słownik ten był bardzo pożyteczny). Mama wysyłała mi pisma wydawane w Polsce: Życie Literackie” i inne. Dopiero w 1961 roku wyszły przepisy zabraniające więźniom otrzymywanie prasy wydawanej za obrębem ZSRR.
A więc ja, skazany za nacjonalizm litewski, coraz bardziej poczuwałem się do polskości, a później ( po roku 1967) redaktor naczelny „Czerwonego Sztandaru” w Wilnie Leonid Romanowicz nazwie mnie już polskim nacjonalistą. Dopiero po 40 latach dowiem się co pisała o mnie litewska prasa podziemna lat 60.: „Niejaki Gogiel spolszczył się w obozie”. (!) Naprawdę jest to dziwne, że Litwin mógł się spolszczyć znajdując się w łagrze sowieckiem. Jednak poświadczyli ten fakt z pewnością przyszli dysydenci litewscy, z którymi prowadziłem spory po litewsku oczywiście, na temat stosunków litewsko-polskich i którzy oznajmili mi, że jestem LENKOMANAS czyli POLONOFIL.
Wiosną 1962 roku, po odbyciu kary w łagrach, wróciłem z Mordowii do Wilna. Milicja odmówiła zameldowania w Wilnie. Dopiero gdy się ożeniłem z wdową, która miała mieszkanie kwaterunkowe, mogłem się zameldować i dostać pracę jako ładowacz w zakładach obuwniczych. Moja żona, bardzo poczciwa kobieta pochodziła z Białorusi Zachodniej (dawne tereny międzywojennej Rzeczpospolitej), nie znała ani słowa po litewsku. Rozmawialiśmy w domu po polsku, (usynowiłem jej syna Henryka , w 1962 roku miał 4 latka), chodził do polskiej szkoły w Wilnie. (Obecnie mieszka w Sopocie, ma dwie córki). Z Birż sprowadziłem mamę, która już też tylko rozmawiała z nami po polsku. A więc była to normalna polska rodzina w Wilnie żyjąca. Już zdecydowanie uważałem się za Polaka. Pisałem wiersze po polsku, należałem do kółka literackiego przy redakcji „Czerwonego Sztandaru” ( był to jedyny polskojęzyczny dziennik na całym terenie ZSRR). Wstąpiłem do polskiego zespołu pieśni i tańca „Wilia”, działającym przy Radzie Związków Zawodowych. Prezes zespołu Franciszek Kowalewski polecił mi pisanie kroniki zespołu „Wilia”. Wypełniłem kilka grubych zeszytów. Notowałem w tej kronice szczegółowo wszystkie fakty związane nie tylko z „Wilią”, lecz i w ogóle z życiem Polonii wileńskiej. Wiadomo mi, że te zeszyty, które przekazałem Kowalewskiemu, cieszyły się uznaniem członków zespołu i nadal są przez kogoś z nich przechowywane.
Polecono mi napisanie „Pieśni o Wilnie” w 1967 roku. Wyznaczono konsultantów, starych wileńskich Litwinów, doskonale znających język polski. „Pieśń o Wilnie” miała być wykonana przez zespół folklorystyczny „Wilia”, ( nota bene obywateli ZSRR narodowości polskiej) nie mogła być ani zbyt polska ani zbyt litewska, przede wszystkim musiała być radziecka. Wyznaczono mi konsultantów, obywateli ZSRR narodowości litewskiej. Starych Wilnian znających doskonale język polski: kierownika artystycznego „Wili” Edwarda Pilypaitisa i poetę litewskiego urodzonego na Suwalszczyźnie Albinasa Żukauskasa. Nie było łatwo napisać taki tekst. Pilypaitisowi podobały się słowa: „Wilno, to serce Litwina”, lecz zaprotestowali zespołowcy. Musiałem zmienić na bardziej „neutralne” słowa.
Muzykę do mojej pieśni napisał młody kompozytor pochodzący z Białorusi M. Nowikas. Niebawem jednak znikła ta pieśń z repertuaru „Wilii”, a w radiu wileńskim zabrzmiała ta sama melodia, tylko słowa już były litewskie, autorstwa poety A. Saulynasa. Byłem zły, ale nie udało mi się udowodnić, że Saulynas był plagiatorem.
W tym czasie (lata 60-70 XX wieku), odwiedzali Litwę radziecką renomowani poeci, pisarze, działacze kultury Polski Ludowej: Tadeusz Różewicz, Julian Przyboś, Jerzy Putrament, Ernest Bryl, Jan Dobraczyński, Kazimierz Wyka. Różewiczowi przedstawił mnie Fr. Bryll Kowalewski (jako poetę wileńskiego). Na spotkaniu z J. Przybosiem w redakcji „Czerwonego Sztandaru” redaktor Stanisław Jakutis zapytał obecnych na sali: „Czy ktoś może odczytać własny wiersz? ”Widzę tutaj Leonarda Gogiela. Czy macie coś, kolego Gogiel? Potrafiłem z pamięci zarecytować swój wiersz pt. „Polszczyzna”. Przyboś go pochwalił ( może trochę zdawkowo).
Jerzemy Putramentowi na spotkaniu w redakcji „Czerwonego Sztandaru” wręczyłem swój wiersz poświęcony mu”Dzisiaj powrót”. ( Byłem pod wrażeniem jego pamiętników „Pół wieku)”. Wiersz przyjął, ale nie wiadomo mi, czy go czytał i jaka była jego reakcja.
Nawiązałem kontakt z Towarzystwem Łączności z Polonią Zagraniczną „POLONIA” urzędującym w Warszawie. Informowałem „POLONIĘ” o działalności kulturalnej Polonii Wileńskiej. Przysyłali mi serdeczne pozdrowienia, otrzymałem piękne dwa tomy „Polskie Miasta w Tysiącleciu”.
Jesienią 1966 roku jakimś cudem pozwolono mi z mamą odwiedzić mego wujka Czesława Olszewskiego zamieszkałego w Sopocie. Odwiedziłem też Warszawę. W Towarzystwie „POLONIA” przyjęto mnie serdecznie. Mówiłem im o swoim planach przeniesienia się do Polski. Pytałem, czy nie mogliby mi w tym dopomóc, obiecali pomóc niezbyt wyraźnie, tylko zaznaczyli, żebym był bardziej korzystny pozostając na Litwie.
Póżną jesienią 1967 roku zaszło coś, co zdecydowanie zmieniło oficjalny stosunek władz (w tym także redakcji „Czerwonego Sztandaru” do mojej osoby.
W listopadzie tego roku oficjalny magazyn kulturalny Litewskiej SRR „Kulturos Barai” urządził tzw. Rozmowę przy otwartym stole. Zaproszono elitę kulturalną republiki. (Wyłącznie samych Litwinów). Dyskutowano o sytuacji kulturalnej Wielińszczyzny.Wszyscy biorący udział w tej rozmowie podkreślali, że poziom kultury w tym regionie jest żenująco niski. A dlaczego? Bo ludność Wileńszczyzny nie mówi po litewsku. Życie Litwy jest jej obce. W polskich szkołach tego regionu więcej słyszy się o Zielonej Górze, Śląsku – tylko nie o miejscowościach swojej Republiki. Podkreślono z naciskiem, że niezbędne są zmiany. Redakcja magazynu obiecała kontynuować tę rozmowę.
W Polonii Wileńskiej zawrzało. Ja tego magazynu wówczas w ogóle nie czytałem – świadomo odgraniczałem się od wszystkiego co litewskie. Dowiedziałem się dopiero o tej rozmowie na próbie „Wilii”. Zespolanka Janina S. pokazała listopadowy numer magazynu i mówiła: zaczyna się nagonka na polskie szkoły i na wszystko co polskie.!!! Wszyscy byli zbulwersowani. Ktoś powiedział: „Trzeba natychmiast pisać do KC (Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Litwy) , ale kto będzie pisał?”
A więc narzekano na antypolskie knowania elity sowieckich Litwinów, tylko nie wiadomo było, czy ktoś się odważy pisać na ten temat do władz. Nic nikomu nie mówiąc, postanowiłem napisać tzw. List otwarty ”w języku litewskim. Odręcznie wykonałem 20 kopii tego dość obszernego listu i rozesłałem- nie tylko do KC KP Litwy, ale również do wszelkich znanych mi związków twórczych republiki, do wszystkich redakcji pism Litwy.
Po paru tygodniach w składzie zakładów obuwniczych, gdzie pracowałem w charakterze ładowacza, rozległ się dzwonek, kierowniczka wezwała mnie do telefonu: „Leonard, do was z KC”. Nieznany mi głos zaprosił mnie na rozmowę. W Komitecie Centralnym Komunistycznej Partii Litwy rozmawiał ze mną niejaki tow. Bautrenas (pewnie kierownik działu kultury). Niepokoiła nas sytuacja kulturalna Wieleńszczyzny”,- mówił. „Chcieliśmy na ten temat rozmawiać z przywódcami związków twórczych, jak by tę sytuację naprawić. Nie bardzo rozumiem, dlaczego Polacy się obrazili. Nie mieliśmy zamiaru ich obrażać, ale skoro już tak, to niech nie będzie żadnych podobnych rozmów. Powiedzcie swoim przyjaciołom, że więcej żadnych rozmów przy okrągłym stole nie będzie”.
Bautrenas zaznaczył, że oprócz mnie pisała do nich w tej sprawie tylko jedna osoba, były Lwowianin, przypomniałem sobie teraz, że mógł to być Jan Przyszlak. Były członek Polskiego Teatru Ludowego przy Lwowskim Obwodowym Domu Nauczyciela. Zamieszkał od niedawna w Wilnie, był znany z aktywności kulturalnej.
Mimo tego, że w KC rozmawiano ze mną grzecznie, redaktor naczelny dziennika „Czerwony Sztandar” Leonid Romanowicz nazwał mnie polskim nacjonalistą i zakazał zespołowi redakcji wszelkich ze mną kontaktów. Prezes zespołu „Wilia” Franek Kowalewski powiedział mi: „Nie wykluczone jest, że będziemy zmuszeni do oficjalnego potępienia ciebie, więc z góry cię za to przepraszam”.
Do takiego potępienia nie doszło, ale czułem się na Litwie Radzieckiej coraz gorzej, jako persona non grata, coraz bardziej marzyłem o wyjeździe do Polski. Pisałem nawet w tej sprawie do Moskwy, władze ZSRR ciągle odmawiały mi tego wyjazdu.
Co roku jeździłem do Moskwy, do Ambasady PRL, aby przedłużyć zezwolenie władz polskich na mój wyjazd z rodziną do Polski. (Takie zezwolenie wydano mi w 1968 roku). W Ambasadzie przyjmowano mnie grzecznie, zezwolenie na wyjazd przedłużano na następny rok, tylko uprzedzano mnie, aby w moich podaniach do władz ZSRR nie było żadnych akcentów antyradzieckich.
Gdy ekipa Edwarda Gierka wystąpiła z inicjatywą odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie, w Ambasadzie PRL w Moskwie złożyłem donację 100 rubli. W tygodniku „Przyjaźń” (organTPPR) opublikowano mój list nawołujący całą Polonię do składania dotacji.
Z Ambasady zawsze przywoziłem do Wilna polskie filmy w wersji orginalnej. „Wilia” orgranizowała ich pokazy.(Normalnie wszystkie polskie filmy w ZSRR wyświetlano wyłącznie w rosyjskiej wersji językowej).
W 1970 roku wstąpiłem na zaoczne studia polonistyczne na Wileńskim Instytucie Pedagogicznym (przerwałem je gdy otrzymałem w1974 roku zezwolenie władz ZSRR na wyjazd do Polski). W swoich podaniach do władz ZSRR o wyjazd zacząłem się powoływać na słowa Edwarda Gierka: „Polska Rzeczpospolita Ludowa jest ojczyzną wszystkich Polaków”. W moim dowodzie osobistym figurowała jednak ... narodowość litewska. Jakoś to nie miało znaczenia, gdy zdecydowano się na wypuszczenie mnie do Polski.
W latach poprzedzających mój wyjazd do PRL na Litwie Radzieckiej zaczęły się mnożyć incydenty antypolskie. Podczas Dekady Książki Polskiej w Wilnie zerwano polską flage przy wejściu do księgarni „Przyjaźń” . Na Placu Katedralnym nieznani sprawcy zerwali tabliczkę zaznaczającą poziom wody podczas powodzi w 1931 roku. (Był na niej orzeł polski). O podobnych wypadkach zawsze informowałem Jonasa Mackeviciusa, odpowiedzialnego sekretarza Litewskiego Oddziału Towarzystwa Przyjaźni Radziecko-Polskiej.
Przy wejściu do Towarzystwa „Wiedza” w Wilnie zobaczyłem plakat informujący o zapowiedzianym odczycie na temat „polskiej okupacji” Wileńszczyzny w latach 1919-1939. Głównym elementem tego plakatu był rozerwany w strzępy Orzeł Biały. Przyszedłem na ten odczyt z żoną, chociaż nie znała litewskiego. Lektor po odczycie zachęcał, aby słuchacze po odczycie przekazywali mu kartki z pytaniami. Przekazałem z pytaniem: „Czy wasz afisz nie zawiera znieważenia godła państwowego Polski Ludowej, kraju zaprzyjaźnionego? Podpisałem się inicjałami L.G. Lektor przeczytawszy moją kartkę tłumaczył: „Jeżeli na rysunku będą pokazane fragmenty konia, czy będzie to znieważenie pewnego godła?” I dodał: Nie wiem czy moja odpowiedź zadowoli obecnego tu na sali Leonarda Gogiela”. Na sali wyczuwało się pewne poruszenie. Widziałem skierowane na mnie spojrzenia. (Lektor był jednym z adresatów mego „Listu Otwartego”).
Na początku 1974 roku w ZSRR zakazano kolportażu wydawanego w PRL magazynu „Panorama Polska” przeznaczonego dla Polonii całego świata, tylko rzecz jasna nie dla Polaków na wschód od Buga. Zwrócono prenumeratę, zaznaczając, że pismo „przestało wychodzić”. To był oczywisty nonsens. Podniosłem alarm. Napisałem nawet do Moskwy, do centrali KGB, twierdząc, że to jest dywersja skierowana przeciwko przyjaźni krajów socjalistycznych ZSRR i PRL. Otrzymałem grzeczną odpowiedź, że przyjaźń narodów nie jest w ich kompetencji. Znów zaprosszono mnie na przyjemną rozmowę do KC KPL. Przedstawiciel KC wyjaśnił mi, że to sami Polacy przestali dostarczać pismo do ZSRR. Uśmiechnąłem się, podziękowałem za rozmowę. Obecny przy tej rozmowie kierownik litewskiego oddziału „Sojuzpieczati” (Agencja Kolportażu Prasy) miał do mnie tylko jedno pytanie: Skąd w Birżach znaleźli się Polacy?” (Wiedział, że pochodzę z Birż, Litwy Północnej). Przedstawiciel KC stanowczo urwał jego replikę.
W sierpniu 1974 roku w PRL dość uroczyście obchodzono 30-lecie Powstania Warszawskiego. Wileński „Czerwony Sztandar” zamieścił zaledwie zdawkową wzmiankę o tych obchodach. Znówu napisałem do KC KPL list: Dlaczego „Czerwony Sztandar” pominął milczeniem 30-lecie Powstania Warszawskiego? (Pismo było organem KC KPL). Redaktor Stanisław Jakutis, zresztą członek orkiestry zespołu „Wilia” przesłał krótkie wyjaśnienie, że jednak wzmianka o obchodach się znalazła.
W 1974 roku, w wigilię Bożego Narodzenia, otrzymałem wezwanie do Wileńskiego OWIR-u (Urzędu wydającego zezwolenia na wyjazd za granicę). Oznajmiono mi, że władze ZSRR wyraziły zgodę na mój wyjazd z rodziną na stałe zamieszkanie w Polsce Ludowej.
O tym co się stało dalej, nie mogę pisać bez wzruszenia. Dzień 29 czerwca roku 1976 (święto św. Piotra i Pawła) był dniem niezwykłym. Tego dnia przekroczyłem z rodziną granicę państwową ZSRR – chyba najbardziej strzeżoną na świecie.
Od otrzymania zezwolenia na opuszczenie ZSRR w grudniu 1974 roku do wyjazdu musiało jeszcze minąc trochę czasu, cały ten czas żyłem z duszą na ramieniu. Nie będąc całkiem pewien, czy to się nie odwróci.Gdy już nawet gotowe paszporty czekały na nas na biurku w OWIR’ze ( niby poczta miała nas o tym zawiadomić), wzięto mnie na ćwiczenia wojskowe w obwodzie kaliningradzkim w styczniu 1976 roku, podczas okrutnych mrozów. Zawiadomienie o paszportach nie przyszło i gdy już sam poszedłem dobijać się prawdy w maju pozostały dwa miesiące na przygotowania. Pierwsze polskie miasto, gdzie musieliśmy się przesiąść do innego pociągu był Białystok. Nie daleko dworca był kościół, odprawiano nabożeństwo. Głośniki na zewnątrz kościoła – coś niesamowitego! Później już widziałem procesje Bożego Ciała idące ulicami, coś nie do pomyślenia w Kraju Rad. W Sopocie na dwórcu czekala rodzina – kuzynka Ala Kozłowska z mężem Wiesławem oraz dziećmi Jackiem i Magdą. W domu zaś czekał brat mojej mamy Czesław.
Polska gierkowska wydawała mi się po Związku Radzieckim wolnym krajem. Ludzie otwarcie gadali na tematy polityczne. Nawet biskupi wystosowali już jakieś apele do władz wygłaszane z ambon. Jak dowiedziałem się później, właśnie w czasie naszego przyjazdu powstała opozycja polityczna (KOR). Kuzynka dawała mi do czytania pismo nielegalne „Bratniak”. W sklepach było jeszcze pełno towarów z Zachodu. Wkrótce co prawda pojawiły się talony na cukier, zaczęły się kłopoty z mięsem.
Zamieszkaliśmy u wujka, miał w Sopocie skromne poniemieckie mieszkanie, połowę domku. Znalazłem pracę w Zakładach Wyrobów Plastykowych „SOPOTPLAST” w charakterze pomocnika obsługiwacza drukarki. Była to praca fizyczna. Co trzeci tydzień –zmiana nocna, nieco męcząca. Jednak na ogół czułem się zadowolony. Zwiedzałem całe TRÓJMIASTO, latem chodziłem na plażę. Cieszyłem się że mieszkałem w takiej pięknej miejscowości. Kuzynka pracowała jako redaktor w Wydawnictwie Morskim w Gdańsku. Od czasu do czasu dawała mi coś do przetłumaczenia z rosyjskiego, były to drobne zlecenia. W 1977 roku wstąpiłem na zaoczne studia polonistyczne na Uniwersytecie Gdańskim. Wydział Filologiczny znajdował się na Oliwie, nieopodal hali „Olivia” (później słynnej ze zjazdu „Solidarności)”.
Na polonistyce w Gdańsku zaliczono mi niektóre przedmioty ze studiów polonistycznych odbytych w Wileńskim Instytucie Pedagogicznym. Fascynował mnie okres Młodej Polski. Zacząłem pisać pracę magisterską pt. „Pamiętnik Gustawa Olizara”. Niezwykle romantyczna postać –poeta, hrabia zakochany w Rosjance, Marii Rajewskiej,córce generała.Zamieszkał na jakiś czas na Krymie pod Górą Ajudah, odwiedził go tam Adam Mickiewicz.
Bawiąc w Warszawie, przypadkowo natrafiłem na tamtejszy oddział Litewskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego. Dali mi adresy Litwinów zamieszkałych w Trójmieście. Zostałem członkiem Gdańskiego Oddziału (kółka) tego towarzystwa. W malowniczej podmorskiej miejscowości Sobieszewo co miesiąc spotykali się Litwini. Zebrania kółka kończyły się suto zakrapianą popijawą. Śpiewano pieśni litewskie znane mi od dzieciństwa. Tak z Polaka wileńskiego przeistoczyłem się w Litwina Gdańskiego. Był to nowy, bardzo interesujący okres mojego życia, wybrano mnie nawet na sekretarza Zarządu. Prezesem był inżynier Juozas Uzdyla (Józef Uździłło), pochodzący z polskiej Suwalczyzny.Gdy wysyłałem kartki świąteczne członkom kółka, z przyzwyczajenia na kopertach pisałem nazwiska w brzmieniu litewskim. Zwrócono mi uwagę, że powiniem używać pisowni polskiej ( nie Juozas Uzdyla, lecz Józef Uździłko). A więc sami Litwini chcieli polszczyć własne nazwisko.
Na jednym z takich zebrań, gdy przyszło trochę młodych ludzi, zaintonowałem piosenkę „Szła dzieweczka do laseczka” Młodzież ją podchwyciła, nie podobało się to jednej ze starszych pań, która właśnie weszła do pokoju: „Myślałam, że tu się Polacy zebrali” - powiedziała.
Często słuchałem audycji radiowych z Wilna, nawet głośno puszczałem piosenki litewskie. Słuchałem też Głosu Ameryki, audycje w języku litewskim tej rozgłośni nie były tak zagłuszane jak na Litwie. Otóż raz usłyszałem znajome nazwisko WITOLD ŁAUGALIS. To była osoba znana mi jeszcze ze studiów lituanistycznych na Uniwersytecie Wileńskim, kiedy byłem na pierwszym roku. On był już na piątym, przychodził do swoich kolegów mieszkających ze mną. Później trafił do obozu w Mordowii. Gdy wyszedł na wolność, udało mu się jakoś wyjechać do Polski, a stamtąd wydostał się na Zachód. I otóż teraz, znajdująć się w Polsce, usłyszałem z audycji Głosu Ameryki, że Łaugalis jest w USA.
Napisałem do litewskiej rodziny mieszkającej w Chicago, z którą nawiązaliśmy kontakt już będąc w Polsce (byli to dalecy krewni mojej mamy), czy słyszeli coś Łaugalisie. Tak, odpowiedzieli, pracuje w redakcji litewskiego pisma wydawanego w Chicago. Znamy go osobiście. Nawiązałem natychmiast więc korespondencję z Witoldem, zacząłem pisać wiersze w języku litewskim i wysyłać mu, on zaś publikował je w swoim piśmie. Jak się później dowiedziałem, moja poezja była czytana przez Litwinów nie tylko w USA, lecz również w innych krajach Zachodu, dokąd docierał dwutygodnik „Laisvoj Lietuva” (Wolna Litwa).
Odwiedził mnie w Sopocie Franek Kowalewski, prezes „Wilii”, którego matka i siostra mieszkały na Brodwinie (dzielnica Sopotu). Spacerowaliśmy po Trójmieście. „Największym cudem był wyjazd Leonarda Gogiela do Polski”, mówił Franek. Pokazałem mu wycinki z moimi wierszami opublikowanymi w USA. Był nieco zaskoczony. Powiedział: „To zew krwi Lonku, to zew krwi”.
Odwiedziłem z żoną swoją ciocię, siostrę mamy Kamilę Olszewską zamieszkałą w Toruniu. Przed wojną mieszkała w Kownie, udało jej się po wojnie wyjechać do Polski w ramach repatriacji. W Toruniu też mieszkał jej znajomy ksiądz Piotr Wilniewczyc. Niezwykła postać –weteran wileńskiej AK, po wojnie członek ZBOWID’u (Związek Bojowników o Wolność i Demokrację). Z nim zapoznałem się jeszcze mieszkając w Wilnie, podczas jego krótkiego pobytu w stronach rodzinnych. Podobno znał kogoś wpływowego w Warszawie, obiecał wtedy pogadać w sprawie moich starań o opuszczenie ZSRR. Nie wiadomo mi, czy naprawdę się przyczynił do mojego wyjazdu, ale wyjazd doszedł do skutku. Już po moim wyjeździe z Polski do USA (był to chyba czas „Solidarności”), napisała do mnie mama, że ks. Wilniewczyc zginął pod kołami ciężarówki gdy po raz kolejny odwiedzał Wileńszczyznę. To była powszechnie znana metoda KGB. W podobny sposób zginęło kilku księży – dysydentów na terenie Litewskiej SRR.
W 1979 roku spotkał mnie cios losowy – po niezbyt długiej chorobie 16 maja zmarła moja żona Helena. Pochowaliśmy ją na malowniczym sopockim cmentarzu. Odczułem to dotkliwie. Przypomniałem sobie, jak się cieszyła jeszcze niespełna rok temu, gdy żenił się syn Heniek (1 lipca 1978), gdy się urodziła wnuczka Dorota.
Po pewnej przerwie napisałem do Witolda. Pocieszał mnie. Wystąpił z propozycją, abym odwiedził go w Stanach. „Zorganizujemy Ci zaproszenie” pisał. (Jak się dowiedziałem później, Litwini w Chicago bali się, że może mnie spotkać coś złego z powodu mojej poezji antyradzieckiej wysyłanej z kraju komunistycznego a publikowanej w USA). Wkrótce otrzymałem oficjalne zaproszenie do USA na kilka miesięcy podpisane przez nie znaną mi osobę Paul Dirkis („To Twój kuzyn”, pisał Witold). Przyszła też przesyłka pieniężna – 100 dolarów. Przesyłał niejaki „L. Bendras” (Po litewsku ‘wspólny’).
„Kto Panu da paszport!” mówili koledzy z „Sopotplastu”. Z tym kłopotu nie było –miałem radziecki paszport konsularny wydany w Gdańsku (Nadał byłem obywatem ZSRR). Pojechałem do Ambasady USA w Warszawie, na miejscu otrzymałem wizę wjazdową. Obawiałem się, że konsulat ZSRR w Gdańsku nie wyrazi zgody na mój wyjazd do USA, ale nie robili przeszkód. Kadrowa w „Sopotplaście”: „Kto pana puści do Stanów!” Mówię jej z dumą: „Jestem obywatelem radzieckim i oto w paszporcie mam zezwolenie swego konsulatu”. Dyrektor zakładu jednak zastrzegł, że jeżeli nie wrócę po 3 miesiącach zostanę natychmiast zwolniony z pracy.
W komendzie MO w Sopocie jeszcze odbył ze mną rozmowę facet w cywilu. Ale to już była zwykła formalność. Najbardziej go interesowało Kółko Litewskie w Gdańsku. „O czym rozmawiają na zebraniach, czy nie ma jakiś anty?” Ja: Nawet sam prezes przestrzegał, żeby nie było nic o polityce”. Facet: „A więc takie próby były?”
Na Okęciu zarządzono mi ścisłą rewizję osobistą. Wszelkie notki w języku litewskim zatrzymano, również zaświadczenie z łagru radzieckiego o zwolnieniu (26 kwietnia 1962r.). Później to wszystko przesłano mojej mamie do Sopotu. Samolot, gotowy do odlotu, czekał już wyłącznie na mnie. W ostatniej chwili rozmowa z facetem we cywilu: „Po co Pan wiózł to zaświadczenie? A więc pan nie skończył studiów polonistycznych?” Ja: ”Przecież wrócę i skończę”.
Syn i synowa odetchneli z ulgą, gdy zobaczyli mnie już wychodzącego z pustej poczekalni do czekającego samolotu.
8 lutego 1980 roku. Lotnisko Gander (Jak później odnalazłem na mapie – Nowa Funlandia). Zaskoczyła mnie błyszcząca łazienka. Na stoisku prasy magazyny pornograficzne. Flaga z czerwonym liściem klonu.
Jeszcze ileś tam godzin – i lądowanie na lotnisku Kennediego w Nowym Jorku.
Na lotnisku spotkał mnie Witold. Jak później mówili mi znajomi w Chicago, mieli nie lada kłopot ze znalezieniem Witolda, gdy była już znana data mego przyjazdu i ktoś musiał mnie spotkać w Nowym Jorku. Okazało się, że Witold znajduje się w Scranton (Pennsylwania), gdzie właśnie zaczął studiować w Seminarium Duchownym Polskiego Kościoła Narodowego. Z wielkim trudem nawiązali kontakt, i oto kolega ze studiów, Amerykanin przywiózł Witolda na lotnisko. Z lotniska pojechaliśmy do Scranton, skąd 10 lutego 1980 roku Witold odprawił mnie autobusem Greyhound do Chicago.
Witold Łaugalis – malownicza postać emigracji litewskiej, już nie drugiej, ale jeszcze nie trzeciej fali. (Pierwsza fala, to emigrancji sprzed drugiej wojny światowej. Druga – uciekinierzy do Sowietów w 1944 roku, czyli Dypisi- Displaced Persons. Trzecia fala plusneła na Zachód po odzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1991 roku. Droga Witolda była może jeszcze bardziej pogmatwana niż moja. Mówił, że matka była Polką. Pisał wiersze po litewsku. Ale również trochę po polsku. Kończył litwanistykę w Wilnie, trafił do łagrów Mordowii w tym samym roku co ja. Później los rzucił go na Kaukaz, do Polski, do Anglii, w końcu do USA. Dużo podróżował. Współpracował z pismem wybitnie nacjonalistycznym „Wolna Litwa” (Zwolennicy prof. A. Voldemarasa). Potem raptem zechciał zostać księdzem, będąc już w wieku ponad 40 lat. Wybrał Seminarium Polskiego Kościoła Narodowego. Później już po moim przybyciu do USA, udał się do Watykanu. Chciał wstąpił do Litewskiego Kolegium św. Kazimierza. Rektor Prelat Ladas Tulaba pisze w swoich wspomnieniach: Wydawał mi się jakiś podejrzany, nie przyjeliśmy go do Kolegium. Później na krótko znalazł się wBrazylii, w końcy wylądował w Manitobie w Kanadzie., gdzie pracował jako ksiądz. Wkrótce nasze kontakty się urwały. Podobno wrócił na Litwę.
W Scranton Witold dużo mówił o swoich planach politycznych. Właśnie założył swoją nową organizacje „Związek Patriotów Litwy”. „Jesteś nam bardzo potrzebny, cieszę się że przyjechałeś” mówił mi. „Przedstawię cię tutejszej emigracji jako swojego towarzysza walki, jako dysydenta, który jeszcze na Litwie działał...” Pokazał mi pisenko „Patriotas”, które zaczął wydawać w Kanadzie. Różniło się znacznie od innej pracy wydawanej przez emigrację litewską. Wyciągało rękę do Polaków, do innych narodowości. „Zamierzam dodać sekcję polską”, mówił Witold –„ i tu będę liczył na twoją pomoc”.
Zbliżało się święto niepodległości Litwy- 16 lutego, więc Witold nie chciał mnie zbyt długo zatrzymywać w Scranton. „Musisz występować na imprezach w Chicago”.
Na stacji autobusowej w Chicago 10 lutego 1980 roku czekał na mnie Paul Dirkis – ten sam, co wysłał do mnie oficjalne zaproszenie do USA. Zawiózł mnie swoim samochodem do Tawerny w południowo-wschodniej dzielnicy Chicago Brighton Park. Był właścicielem tej tawerny, sam zaś mieszkał na przedmieściu w Brookfield. Zamieszkałem na zapleczu, zaś moim obowiązkiem było sprzątanie tej tawerny przed otwarciem.
Paul, był synem, był synem litewskiego policjanta. Uciekali z Litwy w 1944 od Bolszewików. Do USA trafił jako podrostek. W czasie wojny koreańskiej (1950 -51) służył w wywiadzie wojskowych USA. Losy rzucił go do Chin i kilku innych krajów. Rysy twarzy miał trochę wschodnie, to mu w wywiadzie pomagało. Nie rozpytywałem się czym się zajmuje, w tawernie pojawiał się nieczęsto. Należał do kręgu Dipisów noszącego nazwę “Ruch Odrodzenia Litwy”. Byli to zwolennicy rywala prezydenta Antanasa Smetony prof. Augusta Voldemarasa, bardziej proniemieckiej orientacji. Ich emblematem był Wilk Żelazny. Wydawali dwutygodnik “Laisvoji Lietuva” (Wolna Litwa).Redakcja znajdowała się na Chicago w Marquette Park. Wówczas była to najbardziej litewska dzielnica na świecie poza, Litwą. Litewskie sklepy, restauracje, knajpy na tej samej ulicy 71 znajdował się sztab American Nazi Partii z powiewającą nad budynkiem flagę ze swastyką. Na słupach wisiały ostrzeżenia “Nigeres Beware”. (Murzyni miejcie się na baczności). Ironią losu po kilkunastu latach cała dzielnica zostanie murzyńską. Litwinów pozostanie garstka a wszystkie ich biznesy znikną.
Z okazji Święta Niepodległości Litwy odbywały się dość liczne akademie, przeważnie przy kościołach. Przybyłem jak najbardziej na czas. W paru takich imprezach wziąłem udział. Przedstawiono mnie jako byłego więźnia łagrów sowieckich, czytałem swoje wiersze napissane w Gdańsku. Na jednej z tych imprez zapoznałem się z Litwinem wykonującym drobne prace budowlane. Zaczął zabierać mnie ze sobą na drobne naprawy dipisowskich domów. Trochę nawet płacił, chociaż moja pomoc nie była zbyt fachowa. Dopiero jesienią udało mi się urządzić w charakterze sprzątacza w bardzo wyniosłym lokalu – Shedd Akwarium, nad samym brzegu jeziora Michigan.
Pewnego wiosennego dnia Paul zawiózł mnie do redakcji “Wolnej Litwy”, gdzie przywitał mni wydawca i redator naczelny pisma Valerijonas Śimkus. Starszy pan, którego nazwisko było mi znane z prasy litewskiej SRR – jako reakcyjnego działacza BALF’u – Fundacji Emigracyjnej, której zadaniem było wspieranie wszystkich Litwinów, którzy ucierpieli do władzy sowieckiej. To właśnie BALF przysłał mi do Polski te sto dolarów na mój wyjazd. Otrzymaliśmy też parę paczek z odzieżą.
Pan Śimkus już znał mnie z poezji litewskiej, wybitnie antysowieckiej, jaką przesyłałem z Polski. Ktoś z jego kręgu nawet wyraził podejrzenie – jak to jest możliwe, że z kraju komunistycznego ktoś zwyczajną pocztą wysyła podobne rzeczy? W każdym razie uznano, że należy sprowadzić mnie do Ameryki jak najszybciej zanim mnie zamkną.
Wydawca wyraził nadzieję, że będę z jego gazetą aktywnie współpracował: pisał artykuły, recenzję, wywiady, reportaże z imprez, no i wiersze. Obiecałem, że całą energią włączę się do tej pracy. Czułem się zresztą zoobowiązany do tego – przecież to właśnie dzięki nim znalazłem się w Stanach.
Miałem teraz okazję dokładnie się zapoznać z pismem, z jego orientacją. Mogłem też powrównać “Wolną Litwę” z innymi periodykami litewskimi, których wówczas na emigracji było sporo. Raz gdy w sklepie litewskim kupiłem z dziesięć tytułów właścicielka przemierzyła mnie okiem: “I gdzie to idzie cała ta prasa?” (Pewnie myślała, że jestem agentem sowieckim, jacy też nierzadko krążyli).
Szybko doszedłem do wniosku, że moja “Wolna Litwa” jest pismem ultrakonseerwatywnym, o zdecydowanie antypolskim nastawieniu.Było nieoficjalnym organem Związku Litwinów Wileńszczyzny na wychodźtwie. Jednym z przywódców Związku był właśnie mój szef redakcyjny pan Śimkus.
W tym czasie, gdy się pojawiłem w Chicago, wybuchła właśnie kontrowersja wokół “Związku Patriotów Litwy” jakoby założonego przez Witolda. Na łamach innej gazety ostro skrytykowała jego rzekomy internacjonalizm zajadła dziennikarka Birute Kemeżaite. Wysłałem do niej list polemiczny, podkreśliłem m.in, że moja matka jest Polką. Odpowiedziała ogromnym artykułem na łamach swojej gazety “Sandara” (Przymierze), obwieszczając, że Łaugalis I ja jesteśmy agentami nasłanymi z Polski Ludowej.
Śimkus w stosunku do mnie był zawsze serdeczny, ale zauważyłem, że reszta ludzi z jego kręgu patrzy na mnie jakoś inaczej. Są grzeczni, lecz odezwywa się chłód. Raz zapytałem go wprost, co to znaczy, - że patrzą na mnie jak na wilka?
“Pomyśl sam, jak mają na ciebie patrzeć? – mówił mi. “Jak mają na ciebie patrzeć?” Oni wszyscy cierpieli od Polaków. Ty zaś nawet się nie kryjesz ze swoją do nich sympatią”.
Przez parę lat współpracowałem z “Wolną Litwą” dość aktywnie. Śomkus dawał mo nowe książki, do recenzjowania (Ukazawało się wówczas ich jeszcze sporo), wysyłał mnie jako swojego korespondenta na różne imprezy. Miałem wywiad z dwoma co przeżyli Czerwień (Miejscowość na Białorusi, gdzie latem 1941 roku NKWD wymordowało wielu więźniów ewakuowanych w głąb ZSRR w czasie najazdu hitlerowców). Robiłem korektę zbioru artykułów pt. “Litwa Wschodnia” (Rytu Lietuva) wydanego w Chicago w 1980 roku przez Związek Litwinów Wileńszczyzny na Wychodźstwie. Wziąłem nawet udział w zebraniu sporawodzowczo – wyborczym tego Związku. Polecono mi nawet napisać pewną odezwę, której treści teraz już nie pamiętam.
Czułem się niejako do tego wszystkiego zobowiązany przecież ściagnęli mnie do Ameryki. Jednocześnie dręczyła mnie myśl, że ktoś może pomyśleć, iż cały mój wyjazd do Polski trzy i pół roku temu, iż w ogółe cała Polska była dla mnie wyłącznie odskocznią, niejako trampoloną do innego, dużo większego skoku. Skoku na Zachód. Podobnie jak wielu obywaleli ZSRR zaczęli się deklarować jako Żydzi – aby odjechać do Izraela (Gdy w 1972 zaczęto ich wypuszczać), a w większości wyjechali do USA.
Jak przypominam sobie, po tylu latach, dość szybko zaczęly mnie nękać wyrzuty, że coś ze mną nie jest w porządku, że jestem nie na swoim miejscu.
Już w roku mego przyjazdu do Ameryki (1980), w Polsce zakotłowały wydarzenia, które wpłynęły również na mój sposób myślenia i miały wpływ na dalsze zmiany w mojej drodze życiowej.
Pracę zawodową w Akwarium Chicagowskim (Shedd Aquarium) rozpocząłem w pamiętnym dniu 1 września
Cdn.
Opracował Adam Lizakowski1980 roku, gdy władze PRL podpisału umowę z robotnikami o utworzeniu Niezależnych Związków Zawodowych. Cały świat zafascynowany był „Solidarnością”, jej legendarnym przywódcą Lechem Wałęsą. Bardzo mocno to wszystko przeżywałem. Odnalazłem dzielnicę polską (Moi znajomi Litwini jakoś się nie kwapili aby mi w tym pomóc), gdzie nabywałem gazety z Polski informujące o tych niezwykłych wydarzeniach. Znalazłem Polskie Stowarzyszenie Byłych Więźniów Politycznych Niemieckich i Sowieckich Obozów Koncentracyjnych. Zostałem członkiem tego Stowarzyszenia (Zresztą najmłodszym wiekiem i jedynym z obozów sowieckich). Wybrano mnie nawet na delkegata kacetów do Kongresu Polonii Amerykańskiej. Ciekawy moment z tej mojej działalności: jako członek KPA zostałem oddelegowany (Razem z Julianem Witkowskim) do Rady Narodów Ujarzmionych (Council of Captive Nations), do której należeli Polacy, Ukraińcy, Białorusini, Litwini, Łotysze. Przedstawicielką Litwinów była pani Birute Vindaśiene, z ramienia Wspólnoty Litwinów Amerykańskich.
Do „Wolnej Litwy” już pisałem rzadziej. Zresztą obowiązki zawodowe nie pozwalały mi zbyt dużo wolnego czasu. Moją uwagę pochniały niemal całkiem wypadki polskie. Bardziej obiektywnie o Polsce pisało inne pismo litewskie, również wydawaneg w Chicago – liberalny miesięcznik „Akirćiai” (Widnokręgi). Zaczęłem wysyłać do nich listy, zawsze bardzo chętnie je drukowali, nie sprawując żadnej cenzury. Współpracował z nimi poeta Tomas Venclowa, który się znalazł na Zachodzie w 1977 roku. Gdy gościł w Chicago i do niego podszedłem, przypomniał sobie moje nazwisko z „Widnokręgów”.
W 1983 roku nawiązałem kontakt z Tomaszem Pochroniem, wydawcą Tygodnika „Panorama”. Przesłałem do niego kilka nowych wierszy, które napisałem już po powstaniu „Solidarności”. To już były wiersze polskie. Pochroniowi się podobały. Nawiązała się współpraca dla mnie bardzo owocna i pożyteczna. Publikowałem moje artykuły o dysydentach ZSRR różnych narodowości. Utworzyło się Kółko Literackie „Krąg”, uczestniczyli w nim ludzie związani z „Panoramą”. Pod patronatem pisarza Marka Gordona ( z pokolenia DIPISÓW) oraz dr Wojciech Wierzewski, krytyk filmowy, który znalazł się w Chicago niedawno i został wkrótce redaktorem naczelnym pisma „Zgoda”, oficjalnej gazety Związku Narodowego Polskiego. Wierzewski przez jakiś czas wykładał literaturę polską w PUNO (Polski Uniwersytet na Obczyźnie), uczelni, której centrum znajdowało się w Londynie. Przez kilka semestrów byłem byłe słuchaczem tej uczelni w Chicago . Istniało kilka lat, ale nie było to jedyne kółko, w jakim miałem przyjemność uczęszczać. Interesująca była współpraca z byłym aktorem Teatru w Gdyni Tadeuszem Chrzanowskim, którego spotkałem w kółku „Krąg” i który zanagażował mnie do wspólnego pisania sztuki dramatycznej pt. „Daj Żyć” (sztuka o aborcji). Tadeusz nosił się z ambitnymi planimi wystawienia tej sztuki w kilku krajach m.in w Rosji. Był to okres gdy komuna zaczynała się walić. W pisaniu tej sztuki brał udział też inny interesujący osobnik Tomek Dankowski - dziennikarz, niezwykle interesująca postać. Gdy napisaliśmy caly tekst po polsku, Tadeusz poprosił mnie abym przetłumaczył go na rosyjski. Zdobył nawet rosyjską maszynę do pisania. Ideą Tadeusza było zawieść swoją sztukę (napisanę przez ans trzech) do Moskwy i pokazać Gorbaczowowi (który był jeszcze prezydentem ZSRR). Jakoś z tych pięknych planów nic nie wyszło. Sztuka pozostała wyłącznie w moim archiwum domowym napisana w dwóch językach.
Tomek w międzyczasie wystąpił z nowym pomysłem – aby współnie z nim napisać sztukę dramatyczną o pokrętnych losach nowej emigracji polskiej w USA. Opowiadał mi godzinami bardzo skomplikowaną fabułę o dwóch czy trzech rodzinach: jakieś poplątane miłosne trójkąty czy nawet czworokąty.. pożyczł mi parę sztuk Sławomira Mrożka, abym wiedział, jak się pisze dramaty. „Utworzymy coś czego nasi, emigranci jeszcze nie widzieli!!! Mówił do mnie a oczy jego paliły się z zachwytu.
Niestety ten dramat też nie doszedł do skutku Kółko Literackie „Krąg” też się szybko rozpadło. Prezes miał ambitne plany plany, ale oto się zakochał w członkini, pięknej blondynce i wkrótce oboje znikneli, i nie było nikogo, kto by mógł warsztaty poetyckie dźwigać.
Tomasz Pochroń zaproponował mi, abym wydał własną książkę poezji. Zebrałem wiersze niegdyś pisane w Wilnie, drukowane w „Czerwonym Sztandarze”. Sporo wierszy spłodziłem już w Chicago. W czerwcu 1989 roku Wydawnictwo „Wici” wydało moją, dość skromną książeczkę ot. Ścieżka spod Ostrej Bramy”. Znamienne, że ukazała sie w czasie, gdy odbywały się w Polsce pierwsze wolne (może jeszcze nie całkiem) wybory. Jeszcze żyła moja mama. Już mogłem przesłać do Sopotu książkę. Mama ogromnie się cieszyła. Gdy ją odwiedziłem latem 1991 roku w Polsce, już leżała prawie umierająca w gdańskim szpitalu, przyciskała do serce moja książkę. Trafiła ta książeczka również do Wilna.
Środowisko, dzięki któremu przybyłem na Zachód, odchodziło powoli w przeszłości. Zmarł Valerijonas Śimkus, odeszli jego towarzysze walki. Zgniął ślad po Witoldzie, znacznie młodszym od nich. „Wolna Litwta” przestała wychodzić, cała tam dzielnica zmieniła się nie do poznania.
Na północy Chicago jeszcze się tliły polskie ogniska kultury, wychodziły pisma, odbywały się poetyckie wieczory... Na nieboskłonie chicagowskiego Parnasu miała wkrótce zabłysnąć nowa, nieprzeciętnej mocy gwiazda. Gdzieś wiosną 1991 roku przeczytałem w polonijnej prasie, że do Chicago przjeżdża z San Francisco na stałe zaszkanie Adam Lizakowski , o którym wcześniej nic nie słyszałem. W polskiej księgarni „Globe” znajdującej się na północy Chicago, przy ulicy Irving Park Road w okazałym budynku i siedzimy Weteranów Armii Polskiej (SWAP), odbędzie się spotkanie z nowoprzybyłym poetą. Zaznaczono, że Lizakowski chciałby poznać polonijnych poetów i nawiązać kontakt.
Mój dorobek pisarski nie był imponujący, przed dwoma laty wydałem jedną skromną książeczkę poezji, coś jednak mnie ciągnęło, aby spotkać się z nowoprzybyłym – a nuż zainteresuję się moimi wypocinami? Pojechałem do tego „Globusa”.
W pokoiku obok większej sali siedział łysiejący jegomość w średnim wieku, o dość pospolitym wyglądzie. Przedstawiłem się mu skromnie, nieco z duszą na ramieniu. Wyciągnęłem swoją książeczkę, zastanawiając się co o niej pomyśli? Facet uśmiechnął się dobrodusznie. Od razu nawiązałą się rozmowa – prosta nieskrępowana. Jakby spotkali się dwaj starzy przyjaciele po długiej rozłące. Tak zaczęła się moja znajomość z poetą Adamem Lizakowskim, której dano było z biegiem czasy przerosną w prawdziwą przyjaźń. Temu przyjacielowi później zwierzałem się z wszelkich zakrętów mojej duszy, z najbardziej niesamowitych rzeczy.
Latem 1991 roku po raz pierwszy po jedynastu latach odwiedziłem Polskę. Moja mama była ciężko chora , leżała w gdyńskim szpitalu nieopodal Kępy Redkowskiej ( w tym samy, co i moja żona Helena w 1979 roku). Musiałem ją odwiedzić. Pamiętam, jak przyciskałą do piersi tę moją skromniutką książeczkę. Była dumna ze mnie. Odeszła ze świata tego roku w listopadzie, gdy byłe już w Chicago. Wiadomość dotarła do mnie z opóźnieniem, nie byłem na jej pogrzebie.
Wkrótce po moim powrocie z Polski w 1991 roku Lizakowski zorganizował wieczór mojej poezji, w tej samej księgarni „Globe”. Było to znanienne wydarzenie w moim życiu. Przyszło sporo ludzi. Zdjęcia robił Litwin Alvydas Buklys, mój współpracownik w chicagowskim Shedd Akwarium, niedawno przybyły z Litwy (Jeszcze radzieckiej , ale już rozsypującego się ZSRR). Alvydas podjął pracę w polskiej TV w Chicago.
Na osobny opis zasługują moje nowozawarte zanajoności z tymi nowymi przybyszami z Litwy. Kilku przyjęto do właśnie rozbudowanego akwarium (otwarto oceanarium z delfinami i wielorybami). Ci nowo przybyli z Litwy okazali się jakimis dziwakami, co zauważyła cała emigracja litewska. Najbliżej zapoznałem się z wychowankiem z Domu Dziecka Litwy Radzieckiej. Wypuszczono go z wizą żydowską na Zachód (Jedyny wtedy sposób zerwania z ZSRR). Ich małżeństwo uznano za niepełnosprawnych umysłowo. Valdas był zbieraczem antyków, jak na swój status dość sprytny. Mieszkał on z ciągle roznącą rodziną w Marquette Parku (Południowe Chicago), w dzielnicy, która z litewskiej właśnie przekształcała się w murzyńską. Ja też tam wtedy mieszkałem ( W 1995 roku przemiosłemm się do Brighton Parku, gdzie Lizakowski założył swoją księgarnię „Golden Bookstore”, na ulicy Archer).
Stary ksiądź Litwin oddał Valdasowi swój domek, należało tylko spłacać raty. Valdas nie trzymał się stałej pracy, próbował handlować antykami. Płodził dzieci miał ich siedmioro, ale nie umiał wychowywać. Powoli władza im te dzieci zabierała. Stracili też ten dom. Valdas zaczynał mieć wizję ukazywał mu się Chrystus. Znalazł malarkę zamawiał obrazy na których kłeczał przed Zbawicielem. Wydał na to sporo forsy. Mieszkałem w pobliżu, zaczął mnie niemal codziennie zapraszaszać do siebie, pokazywał swoją kolekcję sztuki. No i urządzaliśmy popijawy, co w końcu nie wyszlo mi na dobre.
Jedyną ucieczką w tym okresie dla mnie były wizyty w „Golden Bookstore”, mieszkałem zaledwie parę przecznic od przybytku Lizakowskiego. Spacerując ulicą Archer, często odwiedziałem Adama w niemal pustej księgarni, zawsze coś piszącego na zapleczu na komputerze. Wertowałem książki, przynosiłem flaszkę, popijaliśmy sobie, gadali.
Adam dość często urządzał wieczory poetyckie, nie tylko w swojej księgarni, ale też w innych lokalach polskich. Pamiętam jego wieczór poetycki w Konsulacie Generalnym (już nie PRL). Występował w wykwintnym czarnym smokingu i w cylindrze. Wyglądał na prawdziwego księcia poetów (Jak go, o ile pamiętam) nazywano.
Istniała w tym czasie założona przez Adama „Grupa Poetycka Niezapłacony Rent”. Wydawał też pisemko pt. „Dwa Końce Języka” . Raz gdy pojechal do Polski na warszawską jesień poezji spotkał tam mojego kolegę z Wilna Wojtka Piotrowicza i jego żonę Danusię. Piotrowicz był moim dobrym przyjacielem z czasów działalności w zespole folklorystycznym „Wilia”. Przywiózł nawet mi prezent od Wojtka – jego książeczkę poezji. Byłem nawet wzruszony tą pamięcią o mnie.
Była też druga księgarnia „Golden Bookstore”, w której pracowała żona Adama na północnej stronie Chicago przy ulicy Belmont. Nie wiem, jak to się stało, że te księgarnie przestały istnieć. Bardzo mi brakuje zwłaszcza tego przybytku przy ulicy Archer w dzielnicy, w której nadal mieszkam.
