Sukces emigranta i poety Artur Curyło - o twórczości A. Lizakowskiego

Adam Lizakowski
		| powrót do strony autora |

Artur Curyło

Zeszyty Historycznoliterackie Uniwersytetu  Jagiellonskiego, najnowszy numer
jesien 2001 
Sukces emigranta i poety - o twórczości Adama Lizakowskiego w USA.

       Słowa Jana Pawła II, wypowiedziane przed laty podczas wizyty w USA Ci, którzy tu przybyli, muszą urodzić się na nowo", zdają się szczególnie mocno dotyczyć emigrantów o tożsamości silnie zakorzenionej w kulturze kraju rodzimego, na przykład poetów. W różnych powojennych okresach czasu możemy wskazać na emigrantów - ­pisarzy, którzy wyjeżdżali z ojczyzny mając dokonania zawodowe uznane za wybitne i wynikający z nich wysoki prestiż społeczny, a na obczyźnie ich życie było bardziej wegetacją pod każdym względem, niż samorealizacją. Przykładem z czasów bezpośrednio powojennych są amerykańskie losy J.Lechonia (zakończone tragicznie samobójstwem), bardziej współczesnym nieudana próba zaadoptowania się w USA E.Redlińskiego (zakończona powrotem do ojczyzny z duchowym bagażem resentymentów wobec Polonii amerykańskiej i całej Ameryki). Oprócz tych nagłośnionych przypadków porażek znanych twórców dokonały się tysiące degradacji zawodowych i społecznych przeciętnych emigrantów inteligenckich. Bardzo wielu wykształconych Polaków musiało w USA zapomnieć o dotychczasowych kompetencjach oraz zainteresowaniach i poświęciło życie tam ciężkiej pracy fizycznej dla pieniędzy, nierzadko po przysposobieniu zawodowym na poziomie kilkumiesięcznych kursów. Pomimo, że niekorzystne zmiany w tożsamości zdarzają się często w związku z emigracją, nie należy tego zjawiska traktować jako statystycznie przeważającego w każdym czasie, czy tym bardziej jako nieuniknionego. Zauważyć tu jednak trzeba, że w polskiej literaturze powojennej dużą popularnością cieszy się kilka utworów napisanych przez twórców znanych i lubianych, które  w uproszczeniu można nazwać ostrzeżeniem przed decyzją emigrowania z ojczyzny. Należą do nich : Emigranci Sł. Mrożka¹(lektura zalecana maturzystom, przy tym dramat od kilkudziesięciu lat  chętnie wystawiany przez różne teatry ), Antygona w Nowym Jorku J. Głowackiego² (sztuka , która w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych grana była przy nadkomplecie widowni w warszawskim Atheneum i w krakowskim Teatrze im. J.Słowackiego, miała też swój spektakl w Teatrze TV w reżyserii K.Kutza), Szczuropolacy E. Redlińskiego³ (cztery wydania książkowe w ciągu kilku lat, adaptacja filmowa w reżyserii J. Zaorskiego p.t. Szczęśliwego Nowego Jorku ). Fakt, że pisarze profesjonalni, uznawani przez krytykę literacką i masowego odbiorcę, nagłośnili emigracyjne zagrożenia, zapewne mocno przyczynił się do stereotypowego postrzegania emigracji poprzez takie określenia, jak: wykorzenienie , wyobcowanie , tęsknota , dezintegracja psychiczna , degradacja społeczna , utrata tożsamości . Ze wskazanych utworów dramat Sł. Mrożka znany był już od połowy lat siedemdziesiątych, a jednak w świadomości społecznej Polaków do samego końca PRL-u żywotny był też zupełnie przeciwstawny stereotyp emigranta do USA lub innych krajów kapitalistycznych. Stereotyp ten zachęcał do opuszczania ojczyzny, gdyż zakładał sukces ekonomiczny jako prawie automatyczną konsekwencję emigrowania do krajów zamożniejszych niż Polska. Można nazwać go żartobliwie stereotypem nieocenzurowanym , gdyż nie był nagłaśniany przez media i literaturę, lecz pożywkę znajdował w bogaceniu się tych Polaków, którzy osobiście zaliczali emigrację czasową, oraz w pomocy materialnej, którą uzyskiwali rodacy w kraju od osób przebywających za granicą.

       W latach dziewięćdziesiątych perspektywa postrzegania emigracji przez Polaków uległa silnym przeobrażeniom. Przede wszystkim samo pojęcie emigracji w odniesieniu do Polaków po 1989 roku utraciło wyrazistość osłabieniu uległy niegdysiejsze zapory paszportowo-wizowe, straciło też sens rozważanie współczesnych przesiedleń w kategoriach politycznych  (z nieodwracalnością emigracji jako konsekwencji braku akceptacji dla systemu polityczno społecznego). Po wejściu Polski do Unii Europejskiej należy oczekiwać postępującego rozmywania się pojęcia emigracji, przynajmniej w odniesieniu do starego kontynentu.  Ostatnie dziesięciolecie XX wieku pokazało też dystansowanie się wielu Polaków do możliwości trwałego przesiedlenia poza granice ojczyzny.  Polacy chętnie wyjeżdżają sezonowo , ale o wiele mniej chętnie niż kiedyś na długo i rzadziej na stałe.

        Polak na początku XXI wieku, jeśli staje przed możliwością opuszczenia ojczyzny na stałe (na przykład po wylosowaniu w loterii wizowej prawa pobytu stałego w USA), dysponuje licznymi możliwościami uzyskania teoretycznego rozeznania możliwości i zagrożeń emigracji. Publikowane są bez ograniczeń cenzuralnych wyniki badań socjologicznych i psychologicznych dotyczących emigracji Polaków ⁴. Media często i wielostronnie podejmują problemy emigrantów polskich⁵. Beletrystyka dostarcza licznych egzemplifikacji emigracyjnych losów.        Przyszedł więc czas zupełnie odpowiedni do analizy i podsumowań osiągnięć emigracyjnych Polaków w czasach powojennych.

       Obok emigrantów, którzy nie potrafią przezwyciężyć trudnej sytuacji albo wręcz przegrywają swoje życie na obczyźnie, funkcjonuje na szczęście również dużo takich, którzy mają poczucie sukcesu, dające się zresztą uzasadnić wyrazistymi osiągnięciami zauważalnymi z zewnątrz.

        Przykładem emigranta wyjątkowego, bo mogącego mówić o podwójnym sukcesie swojego osiedlenia w USA, jest Adam Lizakowski - księgarz, wydawca i poeta z Chicago. Pierwszy wymiar sukcesu to dobre zaadoptowanie społeczne {legalizacja pobytu, znakomita znajomość języka angielskiego, udane życie  rodzinne, niezależność materialna). Wymiar drugi to rozwój tożsamości artystycznej (od początkującego poety w Polsce do czołowego twórcy polonijnego w USA). Wyjechał z kraju w 1981 roku i trafił do Ameryki przez obóz dla uchodźców w Austrii. Podawane przez niego przyczyny opuszczenia ojczyzny są takie same, na jakie wskazuje wielu emigrantów inteligenckich z lat osiemdziesiątych : zła osobista sytuacja materialna, brak nadziei na lepszą przyszłość w Polsce oraz inspirowane literaturą marzenia o życiu barwnym i nieskrępowanym rutyną.⁶ Pierwszą falę emigracyjną lat osiemdziesiątych (sprzed stanu wojennego) nazwał złodziejami czereśni , gdyż to poetyckie określenie wydało mu się odpowiednie dla wskazania ogólnej motywacji ówczesnych emigrantów - chęci ucieczki od marazmu i uciążliwości życia w Polsce w kierunku wyidealizowanych marzeń o wolności i luksusie Zachodu. Czereśnie to symbol barwnej egzystencji, emigranci to metaforyczni złodzieje", którzy  ucieczką z kraju chcieli szybko i łatwo zawłaszczyć uroki obcej rzeczywistości. Pierwszy emigracyjny polskojęzyczny tomik poezji A. Lizakowskiego Złodzieje czereśni", między innymi zawiera poemat użyczający tytułu całości⁷. Przyjęta w utworze perspektywa świeżo upieczonego emigranta wyznacza etapy drogi do ziemi obiecanej : marzenia o lepszym i ciekawszym świecie snute jeszcze w dzieciństwie, obóz dla uchodźców w Austrii, nadzieje o błyskotliwych sukcesach towarzyszące przybyciu do Ameryki⁸:



 W ciemnościach nocy przy księżycowym świetle

czereśnie nie są czereśniami - ­

to szlachetne kamienie z królewskich koron ­

egzotyczne drogocenne klejnoty zrabowane

 przez piratów - ukryte

w mrocznych grotach wysp nieznanych mórz

(...)

Dwanaście lat później trzech złodziei czereśni

stanęło przed bramą obozu w Traiskirchen w Austrii.

Od dwóch dni nic nie jedli,

trzy noce nie spali, cztery dni się nie myli ­

był listopad wróg marzycieli i lekkoduchów.

(. .)

Milionowe nakłady, poetyckie sukcesy,

zdjęcia na okładkach gazet,

 najpiękniejsze kobiety, sława, pieniądze

 marzenia o dalekiej ciepłej Kalifornii.

(. .)

Ameryka to kraj emigrantów

emigranci to bogactwo Ameryki.

     

       Rzeczywistość okazała się o wiele trudniejsza od oczekiwań : Cena jaką zapłaciliśmy i płacimy za emigrację jest ogromna. Wybór wolności nigdy nie jest łatwy ..." ⁹ . Poetycko powiedział to tak ¹⁰:



Piękne są zielone oczy Ameryki

jak las, niejeden w nim zabłądził

 wołał o pomoc, z głodu umarł

(...)

Piękne są zielone oczy Ameryki

jak dwa banknoty dolarowe

niejeden wyciągnął ręce po nie ,

sparzył się śmiertelnie.



       Gorzka świadomość Ameryki trudniejszej niż ta z marzeń i stereotypowych wyobrażeń nie przeszkadza Lizakowskiemu w pozytywnym postrzeganiu emigracji własnej oraz innych złodziei czereśni". Zadowolenie z emigrowania wyraża wiersz  Nawet jeśli te sny"¹¹:



Nawet jeśli te sny o Ameryce ;

są nieprawdziwe, tak jak Ameryka jest dla wielu nierealna

to nic nie szkodzi, warto było zobaczyć kawałek świata :



włoskie kawiarnie, greckie kafejki, francuskie restauracje,

 rosyjskie stołówki, irlandzkie bary, angielskie puby,

 amerykańskie samochodowe bary szybkiej obsługi,

zachód Ameryki, wschód, południe, północ,

ludzi brązowych, fioletowych, czarnych,

czerwonych, żółtych, ich małą nędzę i wielkie nadzieje,

po latach świat wydawał się mały



1 przejrzysty jak szklanka górskiej wody

nic nie ma do ukrycia, ale mógł ugasić na chwilę pragnienie



Takim jak ja - ciągle spragnionym i łaknącym.

(...) warto było to poznać, zobaczyć na własne oczy

(...) Warto mieć marzenia, nie skrywać swoich myśłi

 gonić je po całym świecie, ścigać się na drogach

nie mieć żadnego planu ratunku

nasłuchiwać odgłosów karetek opatrzności

nie mieć do nikogo żalu, cały czas śpiewać pieśń Ameryki :

Tell me, tell me

What makes love such an ache and pain ?



      Jest tu okazja do zauważenia, że emigranci polscy do USA z początku lat osiemdziesiątych tworzyli falę dość uprzywilejowaną na tle całej historii Polonii amerykańskiej. Przybywali do USA w okresie szczególnego otwarcia Zachodu na opozycjonistów politycznych i uciekinierów ekonomicznych z obszaru socjalistycznego. Kierowani z europejskich obozów dla uchodźców, mieli od początku zapewnioną legalność pobytu, co już na starcie zapewniało im przewagę nad licznymi w społeczności amerykańskiej imigrantami nielegalnymi. Otrzymywali po przyjeździe skromne zasiłki pieniężne, w razie braku znajomości języka angielskiego korzystali z bezpłatnych kursów, posiadając od początku tzw. zielone karty podejmowali przyzwoicie płatne prace. Stanowili też grupę dobrze przedstawiającą się pod względem wykształcenia, na ogół przynajmniej średniego albo nawet wyższego. Droga tej fali emigracyjnej do dalszego kształcenia się w USA, satysfakcjonującej i dobrze płatnej pracy, obywatelstwa amerykańskiego, była względnie krótsza i łatwiejsza, niż wcześniejszych i późniejszych powojennych przybyszów z Polski. A.Lizakowski pierwsze dziewięć lat emigracji spędził w Kalifornii i w tym czasie studiował dziennikarstwo w The City College of San Francisco oraz literatury słowiańskie na University of California w Berkeley, korzystał więc z luksusu nieosiągalnego dla większości emigrantów powojennych, a także przybywających w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Cenne w jego twórczości jest to, że potrafił stać się bardem szeroko rozumianej Polonii, a więc również tej nielegalnej, wykonującej najgorsze i słabo płatne prace czy też tych rodaków, którym mimo legalizacji pobytu nie starcza siły przebicia w warunkach ostrej konkurencyjności i przez lata całe zabiegi o bezpieczeństwo socjalne zdominowują ich życie w Ameryce. Poezja moja obecnie odnosi się do wartości i przeżyć emigrantów. (...) Mój wewnętrzny głos mówi, abym opisywał to, co jest mi najbliższe, abym pisał o tym, co jest w zasięgu mojej ręki czy oka. I to właśnie robię."¹² Znajdujemy więc w tej poezji obraz obyczajowy Polonii, dla czytelnika krajowego czasem aż groteskowy. Dla przykładu wiersz Miłość po chicagowsku" ¹³:



Miłość po chicagowsku daleka jest od doskonałości,

ale jest najlepszym lekarzem na samotność,

 balsamem na chorą duszę, śpiewem ptaka o świcie,

 śnieżną wysoką górą, pienistą rzeką,

kołem fortuny, koszem pełnym kwiatów.



Ona lat 52, babcia Asi, rodzina w Mońkach

On lat 39, żonaty, skazany na dorobek

Żona z trójką dzieci pod Tarnowem

Możemy sobie wyobrazić duszę jego pełną tęsknoty

Smutek wykrzywił mu twarz, zwężył oczy

Ona pociesza go głosem aktorki dramatycznej

Słowa puchną w gardle, doradza mu,

pomaga wybrać sukienkę dla żony, buty dla córek,

przyjmuje nowe warunki życia na swoje barki

przyszyje guzik, ugotuje zupę, zrobi kanapki do pracy,

najpiękniejsze wybierze kartki na święta.

(...)ona jeszcze rok może dwa

dokończy budowę domu, wróci do męża,

rodziny, wnuków.

       Wiersze Lizakowskiego wolne są od idealizowania polonijnej rzeczywistości, odsłaniają po kawałku treść emigranckiego życia. Pojawia się w nich ironia bez złośliwości, zaznacza dystans paradoksalnie przesycony zrozumieniem na przykład w wierszu Jesień 1995 14:

Są w Chicago od pięciu miesięcy

A już dokonali wiele, odnieśli sukces

Jeden z największych w ich życiu

(tak napisali do swojej rodziny).



On znalazł pracę w serwisie sprzątającym

Ona pilnuje dzieci u bogatych Hindusów

Z jej słów, jego eleganckich gestów

Można wyczytać, że są szczęśliwi.

 (. .)

Zamilkli, to początek ich rozłąki

Sekunda cięższa od kamienia

Zanim powie : do zobaczenia za tydzień

(...)

sześć długich samotnych dni i nocy.



      Częsty jest motyw pracy zniewalającej i szkodliwej dla zdrowia, harówki bez wytchnienia i możliwości buntu, na przykład w wierszu Zielona karta" ¹⁵:



Gdy otworzył list z nadrukiem

urzędu emigracyjnego to z wrażenia usiadł

 wiadomość dotarła do niego jak huragan

obezwładniła i połamała psychikę :

 wstrzymał oddech, rozpłakał się jak dziecko

on rzeźnik ćwiartujący zwierzęta od ośmiu lat

(zimno chłodni powykrzywiało mu palce

a skóra twarzy nabrała koloru ołowiu )

człowiek bez pięknych wspomnień emigracyjnych

namiętności i pragnień - otrzymał zieloną kartę.

(...) oczy kiedyś wyblakłe zobaczyły zielony kolor życia

uszy o przytępionym słuchu - usłyszały

dobiegające z dala głosy.



 Nikt już nie będzie wyzywać go od Pollack"

 tępych emigrantów, przybłędów

(...) serce, którego myślał, że nie ma, oszalało.



       Pojawiają się drastyczne obrazowania wysokiej ceny fizycznej i moralnej za dostęp do najbogatszego kraju świata, na przykład w Restauracja Golden Heart" {tytuł w zestawieniu z tekstem wiersza demaskuje przewrotność i ułudę wszechobecnej formy ,,na pokaz")¹⁶ :



Młoda Chinka z restauracji Golden Heart

jest od niedawna w Chicago;

w dzień podaje zieloną herbatę, mongolian beef

a w nocy mężczyznom swe ciało

obie prace są bardzo ważne dla niej

(musi jak najszybciej spłacić mafię

                 z Nowego Jorku) (...)



       Lizakowski równie plastycznie obrazuje zewnętrzne problemy adaptacyjne Polaków w USA, jak ich przeżywanie emigracji : tęsknotę za ojczyzną, osamotnienie, ale również satysfakcję z uzyskanego doświadczenia i zadowolenie z osiągnięć materialnych niedostępnych w ojczyźnie. Pomimo realizmu a niekiedy nawet naturalizmu obrazowania emigranckich losów, jakże dalekich często od beztroski wyjazdowych marzeń, w wielu utworach powraca motyw Ameryki jako miejsca, do którego warto było przybyć, sycącego duszę otwartymi perspektywami rozwojowymi, niosącego nadzieję spełnienia. Odsłania się mityczny obraz ziemi obiecanej, krainy o wielkiej urodzie i bogactwie, fascynującej potężnym rytmem życia. Odzywają się wtedy spokojne, pełne łagodnego patosu nuty, przywodzące skojarzenia z poezją W. Whitmana i z liryką biblijną¹⁷. Dla przykładu fragmenty wiersza Którędy do ciebie dotrzeć ¹⁸:

(. . .)

Wielka kraino chleba z masłem, republiko marzeń,

płaszczu okrywający zmarzniętych,

ręko dolara wyciągnięta do zagubionych

 chciałbym usłyszeć raz jeszcze twoje przesłanie,

 płacz radości emigrantów na Ellis Island,

fale wzburzonego oceanu, śpiew burzy, szczebiot słów,

 przekleństwa marynarzy, modlitwy wiernych

chciałbym zobaczyć tych wszystkich umarłych

którzy w ciebie wierzyli, spojrzeć w ieh oczy

 ujrzeć marzenia o tobie wypisane na ich twarzach.

 (...)

kocham cię, kocham cię, uwielbiam

 sama powiedz jak cię nie kochać

nie wspominać dobrze skoro tylu

śmiałków urodziłaś, byłaś im matką.



       Pozorne sprzeczności w poezji Lizakowskiego : pokazanie zniewolenia emigrantów pracą i równocześnie ich zadowolenie z decyzji osiedlenia się w USA, przytłaczającą nieraz emigrantów tęsknotę za ojczyzną i zafascynowanie Ameryką, zrozumie każdy, kto był za oceanem i dotknął tematu empirycznie.

      Rozdarcie emigrantów pierwszego pokolenia, między tęsknotą do ojczyzny a przywiązaniem do kraju osiedlenia, wyraża polonijne powiedzenie: Kto przyjechał do Ameryki, tęskni za ojczyzną, kto wrócił do ojczyzny, tęskni za Ameryką". Nic dziwnego, że jest ono również widoczne u Lizakowskiego w jego wierszach, na przykład w Z Pieszyc do San Francisco"¹⁹ stwierdza żartobliwie:

 

Gdy śpię nogi mam w San Francisco (rzeczywistość)

a głowę w Pieszycach (sny)"



       W wierszach A. Lizakowskiego powtarzają się słowa-klucze, określające nie tylko interesujące go tematy, ale przede wszystkim krąg wyznawanyeh wartości. Należą do nich: wolność, emigracja, religia, duma, kultura, poezja²⁰.

      Wolność traktuje poeta jako możliwość dokonywania wyborów, zarazem naturalne prawo każdego człowieka. Spełnienie wolności wyraża się w samorealizacji. Swoją wolność postrzega w związku z dobrowolną decyzję emigracji ²¹:



emigracja to odwaga dokonanie wyboru

to sztuka wchodzenia w siebie

 drążenie tysiącem pytań, poszukiwanie

 samego siebie ...



Deklarację religijności znajdujemy w kilku wierszach Lizakowskiego²²:



Panie, prochem jestem marnym

 Stworzonym według twojej

Woli i uznania,

któremu wlałeś do serca milość i dobroć.

(...)

Panie nawet jeśli zjemy

wszystkie czereśnie całego świata

i poznamy tajemnice

sadów czereśniowych

bez twojej miłości jesteśmy niczym

 bez ciebie słodycz czereśni

nie jest słodyczą

jedynie mokrym drzewem

 rzuconym w ognisko,

które nie zapłonie płomieniem

 a jedynie dym się uniesie

 szczypiąc w oczy ...



     Poezja jest dla Lizakowskiego wartością określającą jego indywidualność, sposobem na postrzeganie świata²³:



Moje wiersze rodzą się

 W mym wnętrzu

Pod wątrobą, sercem,plucami.

 (...)

Moje wiersze to tabletka

 Na zatrucie ...



      Wszystkie słowa-klucze dotyczą wartości emocjonalnie ważnych dla poety, choć niektóre swoim realnym desygnatem wywołują w nim odczucia z różnych względów ambiwalentne. Z tych ostatnich wyliczyć można: ojczyznę (Polskę), rodaków {Polaków), Polonię, pracę.

       Ojczyzna to kraj rodzinny w sensie ogólnym (historycznym i geograficznym), w znaczeniu węższym rodzinne strony. Jest to kraj, w którym żyło się ciężko ²⁴:



ojczyzna moja to muzeum

 przed gmachem którego stoi

groźny woźny z wąsem Stalina



ojczyzna moja to muzeum

     w którym nie otwiera się okien

     bo świeże powietrze rozwaliłoby

     w proch zmurszałe eksponaty



     Równocześnie motyw rodzinnych stron pojawia się wielokrotnie jako przedmiot tęsknoty²⁵ :



(...} nawet Park Golden Gate

w którym koliber uwija się wśród kwiatów

a bezrobotny świerszcz daje bezpłatne

koncerty

ani trawa śpiewająca chórem

 starodawne pieśni indiańskie

nic

nie przypomina mi

zapachu kwitnących drzew czereśniowych

 (. .)

Jak ja tutaj się znalazłem

Tam za kilka tygodni drzewa czereśniowe zakwitną ...

    

 Polacy i Polonia również wywołują skojarzenia zróżnicowane, choć zdają się przeważać negatywne ²⁶ :



Są rodacy

o uśmiechu hieny - ­

w towarzystwie ich czujemy się

gołębiem ściganym przez jastrzębia po bezchmurnym niebie



Są rodacy

 którzy marzą

o powrocie z wielkimi walizkami sąsiedzi ich kręcą głowami z zazdrości

 tak energicznie kręgi szyjne

starły się im na miazgę

(. .)

Są rodacy,

Którzy poza robieniem plotek

I pieniędzy na nic czasu nie mają

Nikomu też nie pomogą (kto im pomagał)

(.. .)

Są rodacy

(...) próbują pomóc

w alfabecie życia codziennego



      Popularność A. Lizakowskiego w Polonii amerykańskiej (zwłaszcza w Chicago) stopniowo wzrastała przez lata dziewięćdziesiąte, co znajdowało wyraz między innymi w recenzjach, artykułach i wywiadach zamieszczanych w tamtejszej prasie. Ogół publikacji polonijnych na temat twórczości poety-emigranta stwarza wrażenie polemiki, z przewagą opinii pozytywnych. Odzwierciedleniem skrajnie różnych punktów widzenia są trzy recenzje, zamieszczone w tym samym numerze czasopisma Gwiazda Polarna"²⁷. Bardzo surowo ocenił poezję Lizakowskiego Artur Rodziewicz (poeta i krytyk, który nigdy nie był w Ameryce, ale zainteresował go tomik Niezapłacony czynsz - wiersze poetyckie" jako reprezentacja poziomu kultury polonijnej), sygnalizując niechęć agresywnym tytułem wypowiedzi Polonijny skowyt". Rodziewicz zarzuca Lizakowskiemu, że czytając jego wiersze odnosił raczej wrażenie lektury przewodnika po USA niż poezji, ze względu na przesyt określeń i nazw amerykańskich lub polonijnych. Zarzucił mu również swoistą ksenofobię polonijną: ...pełno tu płaczu za utraconą ojczyzną, wymieszanego z zafascynowaniem kulturą Zachodu."²⁸ Również strona czysto formalna nie zyskała uznania Rodziewicza - uznał tomik za słabo dopracowany stylistycznie, z pogranicza poezji, notatek publicystycznych, epistolografii. Zarzutów Rodziewicza nie poparł Kazimierz Koszyca, chwaląc poetę za żywość narracji i elastyczność języka w wypowiedzi p.t. Rzadki fenomen . Wysoko ocenił też szczerość i autentyczność w przedstawieniu podejmowanych tematów. Trzeci recenzent - Kazimierz Robak, w Bardziej kocham wiersze niż siebie... przyjął stanowisko wypośrodkowane między opiniami zreferowanymi powyżej, gdyż nie zaakceptował w pełni formy wierszy Lizakowskiego, natomiast docenił jego znaczenie i aspiracje w roli poetyckiego kronikarza emigrantów polskich w USA: Do poetyckiej syntezy pokolenia, do rangi wyraziciela uczuć i myśli zbiorowości prowadzi droga daleka, żmudna i ciernista. Adam Lizakowski znajduje się na jej początku. Patrząc jednak na to, co do tej pory wyszło mu spod pióra, wiedząc o jego konsekwencji i  uporze, z jakim trwa w swej niewdzięcznej roli, nie mam żadnych wątpliwości, że z każdym krokiem bliżej jest celu."²⁹

     A.Lizakowski pierwsze zbiorki poezji wydane w USA napisał po angielsku. Recenzent amerykański w rozwichrzeniu stylistycznym tych wierszy dopatrzył się  zalety Lizakowskiego i porównał je do reminiscencji jazzowych, popularnych w San Francisco w latach pięćdziesiątych.  ( In fact, much of this poetry is reminiscent of the poetry which came out of the poetry - jazz readings that were popular in San Francisco during the 1950s.")³⁰                                                        

     Podkreślenie prawdy w przedstawianiu podejmowanych tematów, jako znaczącego waloru poezji Lizakowskiego, powtarza się w wypowiedziach pochodzących od różnych opiniodawców. Cz.Miłosz w liście do autora Złodziei czereśni", fragmentarycznie zacytowanym na okładce wydania polonijnego tomiku, pisał tak :

  (...) jednak opłaca się pisać prawdę czy też starać się pisać prawdę, i to właśnie Pan robi ..."³¹.  Według Marka Skwarnickiego : Lizakowski ma wiele do powiedzenia, gdyż zachował wiarę w poezję, literaturę wymierzającą sprawiedliwość i widzialnemu, i niewidzialnemu światu. Ta wiara obecnie wśród nas podupada. Jakoś ani w młodej poezji, ani w prozie nie szukamy owych najgłębszych przewartościowań współczesnych Polaków na temat własny i świata (...) Wiersze Lizakowskiego (publicystyczne) wyrażają największe problemy losu człowieka, co jest wynikiem życia wewnątrz uniwersalistycznej cywilizacji USA. Poza tym, jest to kronika świadomości młodego pokolenia emigrantów {...).³²

     Należy przypuszczać, że wzrastająca sława A. Lizakowskiego sprowokuje  większe niż dotychczas zainteresowanie krytyków literackich w Polsce twórczością tego poety, zwłaszcza za sprawą aż dwóch zbiorków wierszy wydanych w kraju, w roku 2000). Stwarza to szanse na dalszą dyskusję odnośnie kontrowersyjnego problemu formy - czy uznać jej publicystyczność" za mankament, czy wręcz przeciwnie, wpływ gatunków prozatorskich uznać za ożywczy dla poezji współczesnej. Niekoniecznie zresztą chodzi o arbitralne rozstrzygnięcie tego problemu, bo można sprawę doraźnie uznać za zależną od gustów pokoleniowych i indywidualnych, a więc wymagającą dystansu czasowego dla ustabilizowania opinii. Natomiast rolę Lizakowskiego jako poetyckiego głosiciela prawdy o emigracji Polaków do USA w latach osiemdziesiątych, wypada już obecnie potwierdzić jako znaczącą w naszej literaturze najnowszej. Przedstawiony zaś przez Rodziewicza zarzut małej uniwersalności można uznać za bezzasadny z kilku powodów. Po pierwsze, tematyka emigracji bezpośrednio wiąże się z problemem tożsamości, o którym już w latach pięćdziesiątych wybitny psycholog  E.Erikson mówił, że jest tak samo ważny w naszych czasach, jak badanie seksualizmu w czasach Freuda ³³. Po drugie, perspektywa widzenia emigracji przez Lizakowskiego dowodzi znakomitej znajomości i zrozumienia Polaków osiedlających się w USA, co jednak wcale nie oznacza solidaryzowania i utożsamiania się przez poetę ze statystyczną polonijną bylejakością. Widać w nim przedstawiciela trzeciej wartości"³⁴, swobodnie czującego się w żywiole dwóch języków - ­polskiego i angielskiego, oraz więcej - czerpiącego z dziedzictwa kulturowego literatury polskiej i amerykańskiej. Wartości względne, które można uzasadniać pochodzeniem narodowym lub czasem historycznym, Lizakowski konfrontuje z wartościami biblijnymi, a więc możliwie najbardziej uniwersalnymi. Czerpiąc z obu kultur to, co uważa za trwale wartościowe, równocześnie nie poddając się bezkrytycznie amerykanizacji i dystansując do nawyków i zachowań polskich, Lizakowski szuka tego właśnie, co uniwersalne ³⁵:



Zdolność pisania wierszy, to nie umiejętność

 wysławiania się, prorokowania słowem.

 Spoglądanie milczeniem pauzy, obnażanie

metafor, to jeszcze nie poezja. Łapanie

chwil pazurami przecinków, kneblowanie

ust wielokropkiem, to jeszcze nie poezja.

 Trzeba mieć serce, duże serce, tak duże

 że nie trzeba go szukać w głębi siebie.

Takie serce od jednej iskry zapłonie.

Ta garstka popiołu co zastanie to jest

 poezja.



      A.Lizakowski na początku pobytu w USA tworzył jako poeta anglojęzyczny, co zaowocowało zbiorkami Cannibalism Poetry" (1984) i Antreroom Poetry" (1986). Próbował więc urodzić się na nowo" aż nazbyt mocno, jednak nie zapewnił sobie jeszcze w ten sposób dużej popularności. Z czasem (w dużym stopniu za sugestią Cz. Miłosza) powrócił do twórczości w języku polskim jako pierwszoplanowej. Zapewnia mu ona rosnącą popularność czytelniczą i utrwalanie opinii, że jest obecnie wyróżniającym się twórcą polskim w USA w zakresie poezji emigranckiej³⁶, bardem numer jeden Polonii. Dotychczas, poza wskazanymi wyżej tomikami wierszy w języku angielskim, opublikował po polsku: Złodzieje czereśni (i990, wyd.polskie 2000), Wiersze amerykańskie (1990), Współczesny prymitywizm (1992), Wiersze pieszyckie (1992), Święte miasto - arkusz poetycki (1995), Niezapłacony czynsz (199ó), Pozdrawiam świat - arkusz poetycki (199f ), Słownik idiomów amerykańskich (1996),  Zapiski znad Zatoki San Francisco 1981 1987 (drukowane w Gwieździe Polarnej" od listopada 1995), Manifest pokoleniowy, czyli złodzieje czereśni proszą o głos (1997), Chicago miasto nadziei 1998 (wyd. polskie 2000).

     Poza dobrymi na ogół recenzjami wymiernym potwierdzeniem rangi jego poezji we współczesnej literaturze polskiej i polonijnej są zwycięstwa w prestiżowych konkursach : I miejsce na Międzynarodowym Konkursie Poetyckim im. M.Hłaski w Wiedniu , Golden Poetry Award na World of Poetry in Sacramento" oraz wyróżnienia w innych. Prestiżowe jest też I miejsce na Międzynarodowym Konkursie Pamiętnikarskim im. St. Maczka, w którym pokazał się jako znakomity prozaik. W Zapiskach znad Zatoki San Francisco" Lizakowski dał wyczerpujący opis okoliczności i przebiegu emigracji Polaków w latach osiemdziesiątych. Choć losy i odczucia emigrantów zajmują poczesne miejsce w jego twórczości, otwarty jest na różne tematy, gdyż jak pisze w wierszu Poeta" ³⁷:



Poeta powinien być psem

który wkłada nos do śmietnika ulicznego

 wącha róże w cesarskim ogrodzie

 szczeka i wyje do księżyca

nawet jeśli ten nie zwraca na niego uwagi.



      Dokonania literackie A. Lizakowski znakomicie pogodził z adaptacją społeczną w USA. Jest to wyczyn nie lada, zważywszy, że twórczość wymaga skupienia i czasu, o które trudno w warunkach zarabiania na chleb" poprzez działalność wydawniczą i prowadzenie księgarni, a więc aktywność wymagającą zabiegów organizacyjnych i administracyjnych. Ponadto A.Lizakowski ma udział w organizowaniu polonijnego życia kulturalnego, w Californii jako współzałożyciel grupy poetyckiej Krak", a w Chicago twórca grupy poetyckiej Niezapłacony rent" i redaktor czasopisma literackiego Dwa końce języka". Poza pisaniem własnych wierszy znajduje czas na tłumaczenie z języka angielskiego na polski poezji Walta Whitmana, Carla Sandburga, Wiliama Carlosa Wiliamsa, Langstona Hughesa, Adriana Wiśnickiego.

       Jeszcze raz potwierdziła się teza, że emigracja do USA przynosi sukces ludziom silnym psychicznie, ambitnym i konsekwentnym. Wówczas, jeśli razem z determinacją przydarzy się talent, dzieją się cuda, ale nie te z Greenpointu, opisane przez Redlińskiego x, lecz przynoszące realną chwałę kulturze polskiej.

       Spojrzenie na A.Lizakowskiego poprzez jego usytuowanie społeczne w Polonii oraz dokonania twórcze pozwala określić go jako człowieka, któremu emigracja przyniosła życiowy sukces. Podobnie jest w sferze odczuć i samooceny poety. Na spotkaniu autorskim w Instytucie Badań Polonijnych w Przegorzałach w październiku 2000 roku powiedział: Gdy po blisko dwudziestu latach od początku mojej emigracji odwiedziłem rodzinne strony, przywitał mnie widok kur przechadzających się po obskurnej stacji kolejowej. Wśród znajomych wielu bezrobotnych, nie najlepsze nastroje związane z ubóstwem i brakiem nadziei na poprawę sytuacji. Spowolniałe w stosunku do Ameryki tempo życia. Uświadomiłem sobie wtedy, ile dzięki emigracji zyskałem. Po prostu poczułem się człowiekiem sukcesu."³⁸



Przypisy :

1.      Sł. Mrożek, Emigranci, (w : ) Dialog 1974, nr 8 .

2.      J. Głowacki, Antygona w Nowym Jorku, (w : )Dialog, 1992, nr 10.

3.      E. Redliński, Szczuropolacy, W wa 1994

4.      Przykładem systematycznych badań krajowych może być seria publikacji Migracje i społeczeństwo pod red. J. E. Zamojskiego, wydawana przez Instytut Historii PAN w Warszawie od 1995 roku

5.      Szczególnie dużo uwagi współczesnym emigrantom poświęca TV Polonia, w której m.in. systematycznie realizowane są dyskusyjne programy problemowe z telefonicznym udziałem emigrantów z Polski do różnych krajów świata.

6.      Zob. A. Lizakowski, Zapiski znad Zatoki San Francisco, (w : ) red. S. Zagórski, Zachodnie losy Polaków

7.      Zob. A.Lizakowski, Złodzieje czereśni, Stevens Point, 1990 (wyd. polskie Toruń 2000)

8.      A.Lizakowski, Złodzieje czereśni, Toruń 2000, s.25 - 30

9.      A. Lizakowski, Manifest pokoleniowy czyli złodzieje czereśni proszą o głos, Dziennik Związkowy, 17 grudzień 1996, s.2

10.  A.Lizakowski, Piękne są ..., ( w : ) Złodzieje czereśni, Stevens Point, 1990, s.94

11. A. Lizakowski, Nawet jeśli te sny, (w : ) Chicago miasto nadziei, Toruń 2000,              s.89

12. A.Lizakowski, Złodzieje czereśni proszą o głos, Gwiazda Polarna, 20 lipiec 1996, s.1

13. A.Lizakowski, Miłość po chicagowsku, (w:) Chicago miasto nadziei, Toruń        2000, s.42

14. A. Lizakowski, Jesień 1995, (w : ) j .w., s.43

15. A. Lizakowski, Zielona karta, (w : ) j.w., s.58

16. A. Lizakowski, Restauracja Golden Heart, (w : ) j.w., s.82

17. Poeta na spotkaniu autorskim w Przegorzałach 18 października 2000 roku mówił o swoim zainteresowaniu Biblią oraz poezją Whitmana, sugerował też czerpanie aksjologiczne i stylistyczne z tych źródeł.

18. A. Lizakowski, Którędy do ciebie dotrzeć, w : j.w., s.88

19. A. Lizakowski, Z Pieszyc do San Francisco, w : Złodzieje czereśni, Toruń 2000, s.99

20. A.Lizakowski określa znaczenie słów, kluczowych dla nazwania wartości ważnych dla emigrantów z lat osiemdziesiątych, w : Złodzieje czereśni proszą o głos czyli manifest pokoleniowy. Zob. Złodzieje czereśni, Toruń 2000, s.151 156.

21.         A. Lizakowski, Jestem czy nie jestem, w : Chicago miasto nadziei, Toruń 2000, s.68

22.         A. Lizakowski, Spowiedź chuligana, (w : ) Złodzieje czereśni, Toruń 2000, s.18

        A. Lizakowski, Psalm złodziei czereśni, (w :) Złodzieje czereśni, Toruń 2000, s.19 - 20

23) A. Lizakowski, Moje wiersze, j.w., s.17

24) A. Lizakowski, O czym myślałem w sobotę, w : j .w., s.67

25) San Francisco , w : j.w., s.100 -101

26) Są rodacy, w : j.w., s.112 - 117

27) Zob. A. Rodziewicz, K.Koszyca , K.Robak, Adam Lizakowski - trzy oblicza poety, Gwiazda Poiarna, 10 sierpień 1996

28) Polonijny skowyt, Gwiazda Polarna, 10 sierpień 1996, s.7

29) K.Robak, Bardziej kocham wiersze niż siebie..., Gwiazda Polarna, 10 sierpień 1996, s.7

30)  Fragment recenzji z czasopisma   San Francisco Review of Books , przytoczony za : K. Reszczyńska , Poezja i prasa polonijna na tle środowiska emigracyjnego w obecnym Chicago, KUL, Lublin 1997, s.40

31) Zob. A. Lizakowski, Złodzieje czereśni, Stevens Point, 1990, okładka

32) Zob. A. Lizakowski, Wiersze pieszyckie, Dzierżoniów 1996, okładka

33) Cytuję Eriksona za D. Mostwin. Zob. D. Mostin, Trzecia wartość, Lublin 1985, s.37

34) Pojęcie trzeciej wartości" (zaczerpnięte z logiki nieklasycznej, zakładającej istnienie między prawdą a fałszem wartości pośredniej) proponuje prof. D. Mostwin - ekspert od zagadnienia tożsamości emigrantów polskich w USA. W praktyce życiowej trzecia wartość" oznacza harmonijne połączenie w osobowości emigranta wartości wywiedzionych z ojczyzny i wartości nabytych w kraju osiedlenia. Psychologicznie trzecia wartość" przekłada się na dobrą samorealizację i zadowolenie z życia, a socjologicznie na dobre zaadoptowanie społeczne. Zob. D. Mostin, Trzecia wartość, Lublin 1985, s.13 - 22

35) A. Lizakowski, List czternasty, w : Współczesny prymitywizm, Chicago 1992, s.57

36) Literatura emigrancka obejmuje utwory pisane przez emigrantów (rzadziej autorów mających okresowy kontakt z Polonią) na temat emigracji. Nie jest więc synonimem literatury emigracyjnej, której twórcy w czasie pisania przebywali poza granicami ojczyzny, ale nie skupiali się na obrazowaniu emigracyjnych losów i problemów. Zob. A.Curyło, Sukcesy emigrantów polskich do USA..., Zeszyty Naukowe UJ Prace Historycznoliterackie 1999/94, s.101

37) A. Lizakowski, Poeta, (w:) Złodzieje czereśni, Toruń 2000, s.13

38) Prezentacja autorska i biograficzna A. Lizakowskiego w IBP w Przegorzałach odbyła się 18 października 2000 roku.